BETAM son araştırma notunda 2022 yılının ocak ayı ile birlikte yılın birinci yarısında geçerli olan taban fiyat artışının bireylerin satın alma gücü üstündeki tesiri, Ocak 2016 yılındaki minimum fiyat artışı ile mukayeseli olarak incelemekte. Taban fiyat artışı, tüketicileri fiyat artışlarına karşı koruyup alım gücünü artırsa da bilgiler son devirlerde enflasyon oranlarında görülen çarpıcı artışlar kararında 2022 yılının birinci yarısında yapılan artırımın hayli büyük oranda eridiğini göstermekte. Bilhassa fakir bölümün tüketim sepetinde büyük yer kaplayan besin, elektrik, gaz ve öteki yakıtlar kaleminde görülen çarpıcı fiyat artışlarının yılın birinci yarısında minimum fiyattaki artışı büyük ölçüde erittiği görülüyor.
Enflasyonun yıkıcı tesirini az da olsa bertaraf etmek için hükümet 1 Temmuz’dan itibaren geçerli olmak üzere taban fiyatta orta artırıma gitti. 4.253 TL olan minimum fiyat yaklaşık yüzde 30’luk nominal artışla 5.500 TL’ye yükselmiştir. Yeni minimum fiyat artışının temmuz ayından itibaren geçerli olması sebebiyle çabucak hemen elimizde kâfi data olmadığı için tablo ve grafiklerde kullandığımız bilgilerin son müşahede noktası Haziran ayıdır. İlerleyen devirlerde bu yapılan orta artırımın tesirleri Betam tarafınca incelenerek araştırma notu güncellenecektir.
Asgari fiyat ve altında kazananların ağırlığı
Tablo 1 taban fiyat ve altında kazananların oranının yıllar ortasındaki seyrini göstermektedir. yıllar ortasında değişkenlik olmakla birlikte, yaklaşık olarak her üç çalışandan birinin minimum fiyat yahut altında fiyat geliri elde ettiği görülmektedir. Kayıt dışı çalışanlar için bu oran epey daha yüksektir (yaklaşık olarak yüzde 60). Öte yandan kayıtlı çalışanlarda ise son senelerda bu oranın artış eğiliminde olduğu dikkat çekmektedir. 2021 yılında taban fiyat ve altında kazananların oranı toplamda yüzde 33,6, kayıtlı ve kayıt dışı çalışanlarda ise sırasıyla yüzde 29,9 ve yüzde 61’dir. Minimum fiyatın kayıt dışı istihdamda bir nevi referans fiyat olarak alındığı düşünüldüğünde Türkiye’de fiyatlı çalışanların büyük bir çoğunluğunun taban fiyat artışlarından kıymetli ölçüde etkilendiği rahatlıkla söylenebilir.
Tablo 1: Taban fiyat ve altında kazananların oranı (%, 2004-2021)
Kaynak: Hanehalkı İşgücü Anketi, Betam hesaplaması.
Not: Gelir sorusu anket ayında işe başlayanlar ile gelirini beyan etmeyenler için sıfır “0” olarak kodlanmaktadır. Bundan dolayı minimum fiyat ve altında kazananların oranı hesaplanırken gelirini “0” beyan edenler dikkate alınmamıştır. Öte yandan gelir bilgisi beyana dayalı olduğu için ve cevaplayanların büyük bir çoğunluğu gelir bilgisini verirken gelirini yuvarladığı için minimum fiyat ve altında fiyat geliri elde edenlerin sayısı hesaplanırken taban fiyatın yüzde 5 fazlası eşik olarak kullanılmıştır. Minimum Geçim İndirimi (AGİ) uygulaması 2008’de başladığı için evvelki senelera ilişkin minimum fiyat AGİ katkısı yer almamaktadır. 2008 öncesinde çalışanlar harcama fişlerini biriktirerek KDV iadesi alıyorlardı. KDV iadesi yıllık olarak hesaplanmakla birlikte her aya düşen ölçüsü hesaplamak mümkündür. Yaptığımız hesaplamalara göre KDV iadesi minimum fiyatla çalışan birinin aylık gelirinde yaklaşık olarak yüzde 8’lik bir artışa denk düşmektedir. yıllar ortası kıyaslama yapabilmek için 2008 öncesi taban fiyatlar 1,08 ile çarpılmıştır.
Asgari fiyatın ve enflasyonun yıllar ortasındaki seyri
Şekil 1’de minimum fiyatın ve enflasyonun yıllar ortasındaki seyri gösterilmektedir. 2004 yılının başında minimum fiyat yüzde 40 üzere çok yüksek bir oranda artırılmıştır. bu vakitte enflasyon tek hanelerde seyrettiğinden Haziran 2003’te 226 TL olan gerçek taban fiyat, Haziran 2004’te 297 TL’ye yükselmiş (yüzde 31 artış) ve 2007 Haziran ayına kadar da 300 civarında seyretmiştir. bu vakitte enflasyonun da tek hanelerde seyrettiğini hatırlatalım (Şekil 1 ve Ek Tablo 1). İzleyen devirde gerçek minimum fiyatta yavaş bir tempoda da olsa nizamlı bir artış gözlemlenmektedir. Bu artış kararı gerçek minimum fiyat Haziran 2014’te 369 TL’ye kadar yükselmiştir. Yedi yılda gerçek minimum fiyat yüzde 23 oranında artmıştır.
2004 yılından daha sonra en yüksek nominal minimum fiyat artışı 2016 yılı başında (yüzde 30) gerçekleşmiştir. 2016’da yıllık enflasyonun düşük bir oranda (yüzde 8) gerçekleşmesi ile gerçek taban fiyat yüzde Haziran 2015’ten Haziran 2016’ya yüzde 21 oranında artarak 386 TL’den 466 TL’ye yükselmiştir. 2003 Haziran-2016 Haziran devrinde gerçek minimum fiyat iki katından biraz fazla artmıştır.
Şekil 1: Gerçek Taban fiyat (TL) ve TÜFE(2003 Haziran=100)
Kaynak: Tüik, Betam
İzleyen senelerda gerçek minimum fiyat artışlarının duraksadığı gözlemlenmektedir (Şekil 1 ve Ek Tablo 1). Enflasyon da 2017’den itibaren çift haneye yükselmiş ve artış temposu yükselmiştir. 2020 yılı mayıs ayından itibaren artış hızlanmış ve nominal minimum fiyata de yüksek artışlar yapılmaya başlanmıştır. 2019 Haziran ayında 489 TL olan gerçek taban fiyat 2021 Haziranında yüzde 5,7 artışla fakat 517 TL’dir.
Enflasyon 2022 yılı haziran ayında yıllık bazda yüzde 78,6 ile rekor bir düzeye ulaşmıştır. 2022 başında minimum fiyata yapılan yüzde 50 artırıma karşın 2022 yılı haziran ayında gerçek taban fiyatın yüzde 15,9 azaldığı görülmektedir. Bir yıl evvel 517 TL olana gerçek taban fiyat 435 TL’ye gerilemiştir (Şekil 1, Ek Tablo 1). Yüksek enflasyonun minimum fiyat artışlarını süratle erittiği yeni bir periyoda girildiği açıktır.
Gıda, konut ve ulaştırma enflasyonu minimum fiyatı eritti
Asgari fiyat artışının tüketicilerin alım gücünü nasıl etkilediğini anlamak için düşük ve orta gelirlilerin tüketim sepetindeki tartının yaklaşık yüzde 50’sini oluşturan besin, kira, elektrik, gaz ve öteki yakıtlar ile ulaştırma enflasyonunun seyrine TÜFE ile mukayeseli olarak bakılabilir. Karşılaştırmanın kolaylaştırılması için her bir kalemin 2015 ve 2021 yılı aralık ayı pahası 100 alınarak Form 2’deki endeksler oluşturulmuştur.
Şekil 2: Agari fiyat ve harcama kümeleri endeks artışları
2016 yılında tüm alt kalemlerin fiyat endekslerinde vakit ortasında ya azalmalar ya da hudutlu artışların gerçekleştiği görülmektedir (Şekil 2’de sol grafik). Hatta besin meblağları 2016 Şubat ayından itibaren düşüşe geçmiştir. Tüketim kalemlerindeki düşük fiyat artışları ile taban fiyatta görülen yüzde 30’luk nominal artış üstte belirtildiğı üzere hanelerin gerçek manada gelirlerinde kayda kıymet bir artışa niye olmuş ve alım güçlerini arttırmıştır.
2022 yılı için bu durum büsbütün farklıdır. Genel fiyat endeksi ile bir arada tüm fiyat kalemlerinde önemli artışlar gerçekleşmiştir. Bilhassa güç, besin ve ulaştırma fiyatlarında son devirde genel endeksin bir çok üzerinde artışlar yaşanmıştır. Kira fiyatlarındaki artış ise öbür kalemlere nazaran daha ölçülü olup TÜFE artışının altında kalmış olsa da öbür üç büyük harcama kalemindeki yüksek artışlar kararı 2022 başında yapılan yüksek taban fiyat artışı büyük ölçüde erimiştir. Yukarıda belirttiğimiz üzere Haziran 2021’de 517 TL olan gerçek taban fiyat, Haziran 2022’de 435 TL’ye gerilemiştir. Hanelerin alım güçlerinde önemli bir kayıp vardır.
Sonuç ve öneriler
Bu araştırma notunda elde edilen bulgular, 2022 yılındaki minimum fiyat artışının yılın birinci 6 ayında eridiğini ortaya koymaktadır. Global ölçekte yaşanan besin ve güç krizi, döviz kuru şokları kararında dar gelirlilerin tüketim sepetinde kıymetli bir yere sahip olan besin ve konut harcamaları kalemlerinde ilerleyen devirlerde de artışların körükleneceği aşikardır. ötürüsıyla hükümet yılın ikinci yarısında minimum fiyatta ikinci bir artış yapsa da tek seferlik artış, çalışanların gelirlerindeki erimeyi büyük olasılıkla engelleyemeyecektir. Öte yandan bu kadar yüksek bir enflasyonun hâkim olduğu bir periyotta bilhassa fakir ve orta kesite direkt gelir dayanakları üzere hükümet tarafınca toplumsal yardımların yapılması, fiyat artışlarına karşı bu bölümlere mensup hanelerin alım güçlerini muhafazaya yardımcı olacaktır.
Enflasyonun yıkıcı tesirini az da olsa bertaraf etmek için hükümet 1 Temmuz’dan itibaren geçerli olmak üzere taban fiyatta orta artırıma gitti. 4.253 TL olan minimum fiyat yaklaşık yüzde 30’luk nominal artışla 5.500 TL’ye yükselmiştir. Yeni minimum fiyat artışının temmuz ayından itibaren geçerli olması sebebiyle çabucak hemen elimizde kâfi data olmadığı için tablo ve grafiklerde kullandığımız bilgilerin son müşahede noktası Haziran ayıdır. İlerleyen devirlerde bu yapılan orta artırımın tesirleri Betam tarafınca incelenerek araştırma notu güncellenecektir.
Asgari fiyat ve altında kazananların ağırlığı
Tablo 1 taban fiyat ve altında kazananların oranının yıllar ortasındaki seyrini göstermektedir. yıllar ortasında değişkenlik olmakla birlikte, yaklaşık olarak her üç çalışandan birinin minimum fiyat yahut altında fiyat geliri elde ettiği görülmektedir. Kayıt dışı çalışanlar için bu oran epey daha yüksektir (yaklaşık olarak yüzde 60). Öte yandan kayıtlı çalışanlarda ise son senelerda bu oranın artış eğiliminde olduğu dikkat çekmektedir. 2021 yılında taban fiyat ve altında kazananların oranı toplamda yüzde 33,6, kayıtlı ve kayıt dışı çalışanlarda ise sırasıyla yüzde 29,9 ve yüzde 61’dir. Minimum fiyatın kayıt dışı istihdamda bir nevi referans fiyat olarak alındığı düşünüldüğünde Türkiye’de fiyatlı çalışanların büyük bir çoğunluğunun taban fiyat artışlarından kıymetli ölçüde etkilendiği rahatlıkla söylenebilir.
Tablo 1: Taban fiyat ve altında kazananların oranı (%, 2004-2021)
| Toplam | Kayıtlı | Kayıt Dışı | |
| 2004 | 41.6 | 28.7 | 69.5 |
| 2005 | 33.0 | 21.7 | 57.8 |
| 2006 | 33.2 | 22.5 | 57.7 |
| 2007 | 29.2 | 20.3 | 52.0 |
| 2008 | 28.6 | 19.9 | 54.6 |
| 2009 | 25.5 | 17.9 | 48.8 |
| 2010 | 28.0 | 19.7 | 54.2 |
| 2011 | 26.9 | 19.9 | 49.9 |
| 2012 | 29.7 | 23.5 | 53.7 |
| 2013 | 27.1 | 21.0 | 54.8 |
| 2014 | 28.6 | 23.2 | 54.1 |
| 2015 | 33.1 | 27.7 | 60.9 |
| 2016 | 35.8 | 31.0 | 61.0 |
| 2017 | 31.6 | 26.9 | 56.3 |
| 2018 | 33.3 | 27.9 | 62.2 |
| 2019 | 39.8 | 34.7 | 67.5 |
| 2020 | 34.2 | 30.4 | 61.2 |
| 2021 | 33.6 | 29.9 | 61.0 |
Kaynak: Hanehalkı İşgücü Anketi, Betam hesaplaması.
Not: Gelir sorusu anket ayında işe başlayanlar ile gelirini beyan etmeyenler için sıfır “0” olarak kodlanmaktadır. Bundan dolayı minimum fiyat ve altında kazananların oranı hesaplanırken gelirini “0” beyan edenler dikkate alınmamıştır. Öte yandan gelir bilgisi beyana dayalı olduğu için ve cevaplayanların büyük bir çoğunluğu gelir bilgisini verirken gelirini yuvarladığı için minimum fiyat ve altında fiyat geliri elde edenlerin sayısı hesaplanırken taban fiyatın yüzde 5 fazlası eşik olarak kullanılmıştır. Minimum Geçim İndirimi (AGİ) uygulaması 2008’de başladığı için evvelki senelera ilişkin minimum fiyat AGİ katkısı yer almamaktadır. 2008 öncesinde çalışanlar harcama fişlerini biriktirerek KDV iadesi alıyorlardı. KDV iadesi yıllık olarak hesaplanmakla birlikte her aya düşen ölçüsü hesaplamak mümkündür. Yaptığımız hesaplamalara göre KDV iadesi minimum fiyatla çalışan birinin aylık gelirinde yaklaşık olarak yüzde 8’lik bir artışa denk düşmektedir. yıllar ortası kıyaslama yapabilmek için 2008 öncesi taban fiyatlar 1,08 ile çarpılmıştır.
Asgari fiyatın ve enflasyonun yıllar ortasındaki seyri
Şekil 1’de minimum fiyatın ve enflasyonun yıllar ortasındaki seyri gösterilmektedir. 2004 yılının başında minimum fiyat yüzde 40 üzere çok yüksek bir oranda artırılmıştır. bu vakitte enflasyon tek hanelerde seyrettiğinden Haziran 2003’te 226 TL olan gerçek taban fiyat, Haziran 2004’te 297 TL’ye yükselmiş (yüzde 31 artış) ve 2007 Haziran ayına kadar da 300 civarında seyretmiştir. bu vakitte enflasyonun da tek hanelerde seyrettiğini hatırlatalım (Şekil 1 ve Ek Tablo 1). İzleyen devirde gerçek minimum fiyatta yavaş bir tempoda da olsa nizamlı bir artış gözlemlenmektedir. Bu artış kararı gerçek minimum fiyat Haziran 2014’te 369 TL’ye kadar yükselmiştir. Yedi yılda gerçek minimum fiyat yüzde 23 oranında artmıştır.
2004 yılından daha sonra en yüksek nominal minimum fiyat artışı 2016 yılı başında (yüzde 30) gerçekleşmiştir. 2016’da yıllık enflasyonun düşük bir oranda (yüzde 8) gerçekleşmesi ile gerçek taban fiyat yüzde Haziran 2015’ten Haziran 2016’ya yüzde 21 oranında artarak 386 TL’den 466 TL’ye yükselmiştir. 2003 Haziran-2016 Haziran devrinde gerçek minimum fiyat iki katından biraz fazla artmıştır.
Şekil 1: Gerçek Taban fiyat (TL) ve TÜFE(2003 Haziran=100)
Kaynak: Tüik, Betam
İzleyen senelerda gerçek minimum fiyat artışlarının duraksadığı gözlemlenmektedir (Şekil 1 ve Ek Tablo 1). Enflasyon da 2017’den itibaren çift haneye yükselmiş ve artış temposu yükselmiştir. 2020 yılı mayıs ayından itibaren artış hızlanmış ve nominal minimum fiyata de yüksek artışlar yapılmaya başlanmıştır. 2019 Haziran ayında 489 TL olan gerçek taban fiyat 2021 Haziranında yüzde 5,7 artışla fakat 517 TL’dir.
Enflasyon 2022 yılı haziran ayında yıllık bazda yüzde 78,6 ile rekor bir düzeye ulaşmıştır. 2022 başında minimum fiyata yapılan yüzde 50 artırıma karşın 2022 yılı haziran ayında gerçek taban fiyatın yüzde 15,9 azaldığı görülmektedir. Bir yıl evvel 517 TL olana gerçek taban fiyat 435 TL’ye gerilemiştir (Şekil 1, Ek Tablo 1). Yüksek enflasyonun minimum fiyat artışlarını süratle erittiği yeni bir periyoda girildiği açıktır.
Gıda, konut ve ulaştırma enflasyonu minimum fiyatı eritti
Asgari fiyat artışının tüketicilerin alım gücünü nasıl etkilediğini anlamak için düşük ve orta gelirlilerin tüketim sepetindeki tartının yaklaşık yüzde 50’sini oluşturan besin, kira, elektrik, gaz ve öteki yakıtlar ile ulaştırma enflasyonunun seyrine TÜFE ile mukayeseli olarak bakılabilir. Karşılaştırmanın kolaylaştırılması için her bir kalemin 2015 ve 2021 yılı aralık ayı pahası 100 alınarak Form 2’deki endeksler oluşturulmuştur.
Şekil 2: Agari fiyat ve harcama kümeleri endeks artışları
2016 yılında tüm alt kalemlerin fiyat endekslerinde vakit ortasında ya azalmalar ya da hudutlu artışların gerçekleştiği görülmektedir (Şekil 2’de sol grafik). Hatta besin meblağları 2016 Şubat ayından itibaren düşüşe geçmiştir. Tüketim kalemlerindeki düşük fiyat artışları ile taban fiyatta görülen yüzde 30’luk nominal artış üstte belirtildiğı üzere hanelerin gerçek manada gelirlerinde kayda kıymet bir artışa niye olmuş ve alım güçlerini arttırmıştır.
2022 yılı için bu durum büsbütün farklıdır. Genel fiyat endeksi ile bir arada tüm fiyat kalemlerinde önemli artışlar gerçekleşmiştir. Bilhassa güç, besin ve ulaştırma fiyatlarında son devirde genel endeksin bir çok üzerinde artışlar yaşanmıştır. Kira fiyatlarındaki artış ise öbür kalemlere nazaran daha ölçülü olup TÜFE artışının altında kalmış olsa da öbür üç büyük harcama kalemindeki yüksek artışlar kararı 2022 başında yapılan yüksek taban fiyat artışı büyük ölçüde erimiştir. Yukarıda belirttiğimiz üzere Haziran 2021’de 517 TL olan gerçek taban fiyat, Haziran 2022’de 435 TL’ye gerilemiştir. Hanelerin alım güçlerinde önemli bir kayıp vardır.
Sonuç ve öneriler
Bu araştırma notunda elde edilen bulgular, 2022 yılındaki minimum fiyat artışının yılın birinci 6 ayında eridiğini ortaya koymaktadır. Global ölçekte yaşanan besin ve güç krizi, döviz kuru şokları kararında dar gelirlilerin tüketim sepetinde kıymetli bir yere sahip olan besin ve konut harcamaları kalemlerinde ilerleyen devirlerde de artışların körükleneceği aşikardır. ötürüsıyla hükümet yılın ikinci yarısında minimum fiyatta ikinci bir artış yapsa da tek seferlik artış, çalışanların gelirlerindeki erimeyi büyük olasılıkla engelleyemeyecektir. Öte yandan bu kadar yüksek bir enflasyonun hâkim olduğu bir periyotta bilhassa fakir ve orta kesite direkt gelir dayanakları üzere hükümet tarafınca toplumsal yardımların yapılması, fiyat artışlarına karşı bu bölümlere mensup hanelerin alım güçlerini muhafazaya yardımcı olacaktır.