Bu çalışmada Türkiye Cumhuriyeti İktisadı 1923-2021 periyodu büyüme bilgileri hükümetler bazında farklı devirlere ayrılarak incelenmektedir. Büyüme dataları siyasi partilerin ve/veya hükümetlerin uyguladıkları siyasetler temel alınarak farklı kırımlar halinde incelenirken ilgili devirlere ait art planda yaşanan siyasi ve iktisadi hususlara da değinilmektedir.
Grafik 1: Zincirlenmiş Hacim Endeksine göre 1923-2021 Devri Büyüme Oranları
Kaynak: TÜİK bilgileri kullanılarak hazırlanmıştır.
Yukarıdaki Tablo 1’den görülebileceği üzere Türkiye Cumhuriyeti İktisadı 1923-2021 periyodunda ortalama %5,07 büyümüştür. Dönemsel bazda en yüksek ortalama büyüme oranı %7.85 ile 1923-1938 periyodunda gerçekleşmişken en düşük ortalama büyüme oranı ise 1938-1950 devrinde %2 olarak gerçekleşmiştir. Yıl bazında ise en yüksek büyüme oranı %32.1 ile 1946 yılında elde edilmişken en düşük büyüme oranıysa %-15.3 küçülmeyle 1945 yılında yaşanmıştır.
1923 yılında kurulan Cumhuriyetin nüfusu 12 ila 13 milyon içindeydı. Sanayi yoksulu olan ülkede ziraî üretim iptidai şartlarda yapılmaktaydı. Savaşlar niçiniyle çalışabilecek nüfusunun büyük kısmı yok olan ülke insan kaynağı bakımından da çok yoksuldu. Üstelik yetişmiş, eğitimli insan ya da yönetici olarak çalışacak eleman sayısı da yok denilecek düzeydeydi.
Karayolları olmayan, deniz ve demiryolları ise yabancılara ilişkin olan ülkede devlete ve şahıslara ilişkin birkaç küçük tesis haricinde neredeyse fabrika yoktu.
Benzer biçimde savaş yorgunu ülkede finansal kaynaklar da yok denecek düzeydeydi. Üstelik Osmanlı’dan kalan borçların da genç cumhuriyet tarafınca ödenmesi gerekmekteydi.
Bu koşullar altında 17 Şubat – 4 Mart 1923 tarihlerinde İzmir İktisat Kongresi toplandı[1]. Maksat Cumhuriyeti iktisadi olarak da kuracak bir ülke oluşturmaktı. Kongre sonunda yayımlanan sonuç bildirisinde yer alan değerli kısımlar aşağıda aktarılmaktadır.
1923-1938 Dönemi
Kuruluş periyodu olarak isimlendirilebilecek bu periyot yaşanan 1929 buhranına karşın ortalama %7.85’lik büyüme ile en yüksek büyüme suratına sahip olunan devirdir.
Bu senelerda Türkiye Cumhuriyeti’nde büsbütün “yerel kaynaklar” kullanılarak tren yolları ve karayolları inşa edilerek ülkenin alt yapısını kurmanın temelleri atılmıştır.
Öte yandan gerek devlet ve gerekse özel kesim tarafınca farklı dallarda fabrikalar ve onlara mali kaynak sağlayacak bankalar da kurulmuştur. bu vakitte devlet tarafınca kurulan ulusal bankalar ve halk tarafınca kurulan mahallî bankaların sayısı 50’ye yaklaşmıştır. Tıpkı periyotta devletin kurduğu fabrikaların sayısı da 50’yi aşarken bunların etrafında da özel kesim tarafınca hayli sayıda küçük ölçekli tesisler kurulmuştur.
Madencilik kesimini finanse etmek için Etibank, dokumacılık bölümünü finanse etmek için Sümerbank, esnafı finanse etmek için Halkbank, İmar ve inşaat kesimini finanse etmek için Emlakbank devlet tarafınca bu vakitte kurulmuştur.
bu vakitte kurulan her bir banka muhakkak bir dalı finanse etmek için kurulurken muhakkak bir tarım eserinin bol olduğu civarlarda de o eserleri işleyip katma paha yaratacak fabrikalar kurulmaktaydı.
örneğin pamuk üretiminin bol olduğu Çukurova’da dokumacılık fabrikaları kurulurken, bu fabrikaları finanse edecek Sümerbank da ülke genelinde hizmet vermek üzere kurulmuştu. Dokuma bölümünü fonlayacak özel sermayeli lokal bankalar ise daha sonraki senelerda kurulmuştu.
Ege bölgesinde kurulan Tütünbank ve Egebank da Ege bölgesinde tütün ve üzüme dayalı sanayileri finanse etme emeliyle kurulmuş bankalardı. Misal biçimde hayli sayıda örnek verilebilir.
Aynı periyotta Fiskobirlik gibisi kooperatifler ve Toprak Mahsulleri Ofisi de kurulmuş olan çiftçiyi destekleyen kurumlar olmuştur.
Tabiri caizse bu vakitte ayrıntılı bir planlamayla muhakkak bir bölgede yetişen endüstriye uygun bir tarım eseri tespit edildikten daha sonra o bölgede fabrikalar kurulup o eserin üretimi teşvik edilirdi. Şeker pancarı, narenciye, pamuk, fındık ve hatta çay buna örnek olarak verilebilir.
bu biçimdece “Tarıma Dayalı Endüstriler” yaratılarak tarım mamüllerinin katma kıymeti yüksek eserlere dönüşümü sağlanmaktaydı. Bu çalışmalara koşut geliştirilen dalın sermaye gereksinimini karşılamak üzere de ilgili bölgede bir mahallî bankanın kurulması özendiriliyordu. Bu banka kurulana kadar ise sermaye gereksinimi devlete ilişkin ulusal bankalar tarafınca karşılanıyordu.
Benzer biçimde madenlerimizin çıkarılıp işlenmesi için de gereken çalışmalar yapılmış ve başta demir-çelik fabrikaları olmak üzere bu alanda da epeyce sayıda fabrika kurulmuştur. Bu kesimin finansmanını sağlamak üzere de Etibank kurulmuştur.
bu vakitte Türkiye Cumhuriyeti neredeyse hiç dış borç kullanmamıştır. Tersine dış borç ödemiştir. Devletin aldığı kimi dış borçlar yabancıların elindeki kapitülasyonların kaldırılması ve ulusallaştırılması için kullanılmıştır. Kimi dış borçlar ise nokta atışı fabrika kurulması emeliyle alınmıştır. bu vakitte alınan dış borç ölçüsü yalnızca 25 milyon dolar civarındadır.
Öte yandan birebir periyotta Osmanlı’dan kalan 68.2 milyon altın Osmanlı lirası borç ödemesinin taksitleri ödenmiştir. Bir altın lira 7,2 gram altın ağırlığındaydı. Buna bakılırsa Osmanlı’dan kalan dış borç toplamı 491.040.000 gram altın etmektedir. O da 1 gram altın = 55 $ ile 2 milyar 701 milyon dolar etmektedir. Bu borcun son taksiti 1954 yılında ödenerek borç kapatılmıştır.
Bu periyoda ait değerlendirmeleri kapatmadan evvel iki mevzuya daha değinmek istiyorum. Birinci evvel 1930 yılında kurulan Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası’ndan kelam etmek gerekir. Osmanlı Bankası İngiliz sermayeli ve merkezi Londra olmak üzere 1856 yılında kuruldu ve Osmanlı İmparatorluğu’nun merkez bankası rolünü üstlendi. 1863 yılında bankaya Fransızlar da ortak olmuşlardır. Osmanlı İmparatorluğu bu bankanın sahibi değildi. Bu banka Osmanlı İmparatorluğu mühletince para basma inhisarına yani imtiyazına sahipti
1923-1930 periyodunda Cumhuriyet’in merkez bankası olarak da imtiyazlı rolünü sürdüren bankanın yetkileri 3 Ekim 1931 yılında TCMB’nin faaliyete geçirilmesiyle sonlandırılmıştır.
Son olarak TL bedel kaybı/kazancı ile büyüme içindeki korelasyona bu devir için 1929 buhranıyla birlikte değinmekte fayda vardır. 1929 yılında başlayan ekonomik kriz 1930 daha sonrası tesirini şiddetlendirerek devam ettirmiştir. Büyük buhranın tesirleri fakat 1939 yılında tam olarak sona ermiştir.
Grafik 2: 1923-1938 Devri Büyüme Bilgileri ve TL Paha Kaybı/Kazancı
Kaynak: TÜİK ve TCMB dataları kullanılarak hazırlanmıştır.
Grafik 2’de turuncu eğri TL’nin Amerikan doları karşısındaki kazanç/kayıplarını gösterirken mavi eğri ise yıllık büyüme bilgilerini göstermektedir. Grafikte görüldüğü üzere bu vakitte iktisat 3 sene küçülürken 12 yıl büyümüştür. Birebir periyotta TL dolar karşısında 5 yıl kıymet kaybetmişken 4 sene bedel kazanmış ve 6 yıl TL/USD kuru sabit kalmıştır.
TL’nin dolar karşısında 1934 ve 1935 senelerında elde ettiği %24 ve %28.6’lık kıymet yararı büsbütün ABD dolarının altın karşısındaki “devalüasyonuna” bağlanabilecektir. Büyük Buhrandan çıkış için ABD’de devreye alınan New Deal (Yeni Anlaşma) kapsamında 1934 yılında doların altın karşısında pahası düşürülerek piyasaya daha fazla dolar sürülmüştü. Bu çerçevede TL de dolar karşısında art geriye iki sene rekor kıymet kazanmıştı.
Bu mevzuya niye dikkat çekiyorum. TL’nin dolar karşısında 1934 ve 1935 senelerında rekor kıymet kazanmış olması iktisadın 1936 yılında dolar bazında %23 üzere rekor bir büyüme elde etmesinde büyük hissesi olduğu kanaatindeyim. Şöyle ki 1936 yılında 1935’e bakılırsa iktisat tıpkı hacmini korumuş olsaydı bile iktisat yalnızca TL paha çıkarı niçiniyle büyümüş olurdu.
Çalışmanın ileriki kısımlarında de TL’nin dolar karşısındaki kazanç/kayıplarıyla ekonomik büyüme içindeki bağlantıya vakit zaman değinilecektir.
1939-1950 Dönemi
Kuruluş daha sonrası gelişme periyodu olarak isimlendirilebilecek bu vakitte iktisat ortalama %2 büyüyerek Cumhuriyet devrinin en düşük ortalama büyüme oranına sahip olunmuştur. olağan olarak bunun en değerli sebebi 6 sene süren İkinci Dünya Savaşıdır.
bu vakitteki ülke envanterine bakıldığında genç cumhuriyet 1923-1938 devrinde inşa ettiği demiryollarıyla ulaşım alt yapısının geliştirilmesi kıymetli ölçüde gelişme sağlanmıştır. Benzeri biçimde farklı kesimlerde açılmış olan fazlaca sayıda fabrikalarla sanayi üretiminde de kıymetli aralar kaydedilmiştir. Lakin ziraî üretimde makineleşme konusunda çabucak hemen istenen düzeylere gelinememiştir.
İnsan kaynağına bakıldığındaysa ülke nüfusunun 1940 yılında 18 milyona yaklaştığı ve okuma yazma oranının da %30 düzeyine yaklaştığı görülmektedir. Bunda şüphesiz 1928 yılında yapılan Harf İhtilali kararında kullanılmaya başlanan Latin alfabesinin rolü büyüktür.
İnsan kaynağının geliştirilmesine dönük olarak 8/4/1929 tarihindeki ve 1416 sayılı Ecnebi Memleketlere Gönderilecek Talebe Hakkında Kanun yardımıyla yurtdışına eğitim için gönderilen çok sayıda öğrencinin yetişip dönmesiyle geniş bir yelpazede nitelikli insan kaynağına da sahip olunmuştur.
Bu yasa kapsamında günümüzde de yurtdışına eğitim için öğrenciler gönderilmekte ve ülkenin insan kaynağının gelişmenine çalışılmaktadır. Ben de onlardan biriyim. Günümüzde 1416 sayılı yasa kapsamında devlet bursuyla yurtharicinde eğitim alanların kurduğu bir WhatsApp kümesi da bulunmaktadır.
Bu devrin başında ülkedeki traktör sayısı yalnızca 200 civarındayken, biçerdöver ise bulunmamaktaydı. 1945 yılına kadar bu tıp ziraî makinelerin sayısında artış olsa da arzulanan düzeyde bir artış olmamıştır. elbette bunun da sebebi büsbütün İkinci Dünya Savaşı ve bu savaş niçiniyle ülke kaynaklarının da yüklü olarak savunma sanayiine aktarılmasıdır. Hatta bu vakitte İngiltere’den alınan dış borç ile bir daha birebir ülkeden silah satın alınmıştır.
Grafik 3: 1938-1950 Devri Büyüme Dataları ve TL Bedel Kaybı/Kazancı
Kaynak: TÜİK ve TCMB dataları kullanılarak hazırlanmıştır.
bu vakitte de 1923-1938 periyodunda olduğu üzere “Yerel Kaynaklara Dayalı Üretim İktisadı Politikaları” benimsenerek, madencilik ve tarıma dayalı entegre üretim tesisleri kurularak iktisadın üretime ait temelleri daha da güçlendirilmiştir. bu vakitte devlet tarafınca kurulan fabrikalar, yapılan yollar ve başka faaliyetlerin listesi için https://www.ismetinonu.org.tr/1938-1950-arasinda-yapilanlar/ sayfasını ziyaret edebilirsiniz.
Yukarıdaki Grafik 3’te de görülebileceği üzere Türkiye iktisadı 1939-1945 periyodunda toplamda %33 küçülmüş, savaş daha sonrası periyot olan 1946-1950 devrindeyse %57 büyümüştür. Bunun en değerli niçini savaş mühletince ülke kaynaklarının savunma maksatlı alanlara aktarılması olarak öne çıkmaktadır. Savaş daha sonrası devirde ise bütün dünyada olduğu üzere Türkiye’de de oluşan barış ortamında ekonomiler süratli bir büyüme sürecine girmişlerdir. O denli ki iktisat tarihinde büyüme için bundan elverişli bir devir yoktur.
1944 yılında oluşturulan Bretton Woods sistemiyle altına dayalı sabit kur sistemine geçilmesinin de 1946 ve daha sonraki yılların büyüme bilgileri üzerinde fazlaca değerli tesirleri olduğu düşünülmektedir.
bir daha Grafik 3’te görülebileceği üzere TL dolar karşısında bu vakitte toplamda %67 oranında bedel kaybetmiştir. Savaş boyunca sabit tutulan kur 1945 ve 1946 senelerında sırasıyla %30 ve %33 oranında paha kaybetmiştir. TL’deki bu bedel kayıplarının 1946 yılındaki %32.1’lik rekor büyüme üstündeki olumlu/olumsuz tesirleri incelemeye kıymet bir konudur.
[1] İzmir İktisat Kongresi’nde alınan kararlara aşağıdaki link ile ulaşabilirsiniz. https://tr.wikipedia.org/wiki/İzmir_İktisat_Kongresi
Devamı gelecek…
Grafik 1: Zincirlenmiş Hacim Endeksine göre 1923-2021 Devri Büyüme Oranları
Kaynak: TÜİK bilgileri kullanılarak hazırlanmıştır.
Yukarıdaki Tablo 1’den görülebileceği üzere Türkiye Cumhuriyeti İktisadı 1923-2021 periyodunda ortalama %5,07 büyümüştür. Dönemsel bazda en yüksek ortalama büyüme oranı %7.85 ile 1923-1938 periyodunda gerçekleşmişken en düşük ortalama büyüme oranı ise 1938-1950 devrinde %2 olarak gerçekleşmiştir. Yıl bazında ise en yüksek büyüme oranı %32.1 ile 1946 yılında elde edilmişken en düşük büyüme oranıysa %-15.3 küçülmeyle 1945 yılında yaşanmıştır.
1923 yılında kurulan Cumhuriyetin nüfusu 12 ila 13 milyon içindeydı. Sanayi yoksulu olan ülkede ziraî üretim iptidai şartlarda yapılmaktaydı. Savaşlar niçiniyle çalışabilecek nüfusunun büyük kısmı yok olan ülke insan kaynağı bakımından da çok yoksuldu. Üstelik yetişmiş, eğitimli insan ya da yönetici olarak çalışacak eleman sayısı da yok denilecek düzeydeydi.
Karayolları olmayan, deniz ve demiryolları ise yabancılara ilişkin olan ülkede devlete ve şahıslara ilişkin birkaç küçük tesis haricinde neredeyse fabrika yoktu.
Benzer biçimde savaş yorgunu ülkede finansal kaynaklar da yok denecek düzeydeydi. Üstelik Osmanlı’dan kalan borçların da genç cumhuriyet tarafınca ödenmesi gerekmekteydi.
Bu koşullar altında 17 Şubat – 4 Mart 1923 tarihlerinde İzmir İktisat Kongresi toplandı[1]. Maksat Cumhuriyeti iktisadi olarak da kuracak bir ülke oluşturmaktı. Kongre sonunda yayımlanan sonuç bildirisinde yer alan değerli kısımlar aşağıda aktarılmaktadır.
- Hammaddesi yurt ortasında yetişen yahut yetiştirilebilen sanayi kolları kurulması gerekmektedir.
- El işçiliğinden ve küçük imalattan hızla fabrikaya yahut büyük işletmeye geçilmelidir.
- Devlet yavaş yavaş iktisadi görüşleri de olan bir organ haline gelmeli ve özel dallar tarafınca kurulamayan teşebbüsler devletçe ele alınmalıdır.
- Özel teşebbüslere kredi sağlayacak bir Devlet Bankası kurulmalıdır.
- Dış rekabete dayanabilmek için endüstrinin toplu ve bütün olarak kurulması gerekir.
- Yabancıların kurdukları tekellerden kaçınılmalıdır.
- Sanayinin teşviki ve ulusal bankaların kurulması sağlanmalıdır.
- Demiryolu inşaat programına bağlanmalıdır.
- İş erbabına amele değil, personel denmelidir.
- Sendika hakkı tanınmalıdır.
1923-1938 Dönemi
Kuruluş periyodu olarak isimlendirilebilecek bu periyot yaşanan 1929 buhranına karşın ortalama %7.85’lik büyüme ile en yüksek büyüme suratına sahip olunan devirdir.
Bu senelerda Türkiye Cumhuriyeti’nde büsbütün “yerel kaynaklar” kullanılarak tren yolları ve karayolları inşa edilerek ülkenin alt yapısını kurmanın temelleri atılmıştır.
Öte yandan gerek devlet ve gerekse özel kesim tarafınca farklı dallarda fabrikalar ve onlara mali kaynak sağlayacak bankalar da kurulmuştur. bu vakitte devlet tarafınca kurulan ulusal bankalar ve halk tarafınca kurulan mahallî bankaların sayısı 50’ye yaklaşmıştır. Tıpkı periyotta devletin kurduğu fabrikaların sayısı da 50’yi aşarken bunların etrafında da özel kesim tarafınca hayli sayıda küçük ölçekli tesisler kurulmuştur.
Madencilik kesimini finanse etmek için Etibank, dokumacılık bölümünü finanse etmek için Sümerbank, esnafı finanse etmek için Halkbank, İmar ve inşaat kesimini finanse etmek için Emlakbank devlet tarafınca bu vakitte kurulmuştur.
bu vakitte kurulan her bir banka muhakkak bir dalı finanse etmek için kurulurken muhakkak bir tarım eserinin bol olduğu civarlarda de o eserleri işleyip katma paha yaratacak fabrikalar kurulmaktaydı.
örneğin pamuk üretiminin bol olduğu Çukurova’da dokumacılık fabrikaları kurulurken, bu fabrikaları finanse edecek Sümerbank da ülke genelinde hizmet vermek üzere kurulmuştu. Dokuma bölümünü fonlayacak özel sermayeli lokal bankalar ise daha sonraki senelerda kurulmuştu.
Ege bölgesinde kurulan Tütünbank ve Egebank da Ege bölgesinde tütün ve üzüme dayalı sanayileri finanse etme emeliyle kurulmuş bankalardı. Misal biçimde hayli sayıda örnek verilebilir.
Aynı periyotta Fiskobirlik gibisi kooperatifler ve Toprak Mahsulleri Ofisi de kurulmuş olan çiftçiyi destekleyen kurumlar olmuştur.
Tabiri caizse bu vakitte ayrıntılı bir planlamayla muhakkak bir bölgede yetişen endüstriye uygun bir tarım eseri tespit edildikten daha sonra o bölgede fabrikalar kurulup o eserin üretimi teşvik edilirdi. Şeker pancarı, narenciye, pamuk, fındık ve hatta çay buna örnek olarak verilebilir.
bu biçimdece “Tarıma Dayalı Endüstriler” yaratılarak tarım mamüllerinin katma kıymeti yüksek eserlere dönüşümü sağlanmaktaydı. Bu çalışmalara koşut geliştirilen dalın sermaye gereksinimini karşılamak üzere de ilgili bölgede bir mahallî bankanın kurulması özendiriliyordu. Bu banka kurulana kadar ise sermaye gereksinimi devlete ilişkin ulusal bankalar tarafınca karşılanıyordu.
Benzer biçimde madenlerimizin çıkarılıp işlenmesi için de gereken çalışmalar yapılmış ve başta demir-çelik fabrikaları olmak üzere bu alanda da epeyce sayıda fabrika kurulmuştur. Bu kesimin finansmanını sağlamak üzere de Etibank kurulmuştur.
bu vakitte Türkiye Cumhuriyeti neredeyse hiç dış borç kullanmamıştır. Tersine dış borç ödemiştir. Devletin aldığı kimi dış borçlar yabancıların elindeki kapitülasyonların kaldırılması ve ulusallaştırılması için kullanılmıştır. Kimi dış borçlar ise nokta atışı fabrika kurulması emeliyle alınmıştır. bu vakitte alınan dış borç ölçüsü yalnızca 25 milyon dolar civarındadır.
Öte yandan birebir periyotta Osmanlı’dan kalan 68.2 milyon altın Osmanlı lirası borç ödemesinin taksitleri ödenmiştir. Bir altın lira 7,2 gram altın ağırlığındaydı. Buna bakılırsa Osmanlı’dan kalan dış borç toplamı 491.040.000 gram altın etmektedir. O da 1 gram altın = 55 $ ile 2 milyar 701 milyon dolar etmektedir. Bu borcun son taksiti 1954 yılında ödenerek borç kapatılmıştır.
Bu periyoda ait değerlendirmeleri kapatmadan evvel iki mevzuya daha değinmek istiyorum. Birinci evvel 1930 yılında kurulan Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası’ndan kelam etmek gerekir. Osmanlı Bankası İngiliz sermayeli ve merkezi Londra olmak üzere 1856 yılında kuruldu ve Osmanlı İmparatorluğu’nun merkez bankası rolünü üstlendi. 1863 yılında bankaya Fransızlar da ortak olmuşlardır. Osmanlı İmparatorluğu bu bankanın sahibi değildi. Bu banka Osmanlı İmparatorluğu mühletince para basma inhisarına yani imtiyazına sahipti
1923-1930 periyodunda Cumhuriyet’in merkez bankası olarak da imtiyazlı rolünü sürdüren bankanın yetkileri 3 Ekim 1931 yılında TCMB’nin faaliyete geçirilmesiyle sonlandırılmıştır.
Son olarak TL bedel kaybı/kazancı ile büyüme içindeki korelasyona bu devir için 1929 buhranıyla birlikte değinmekte fayda vardır. 1929 yılında başlayan ekonomik kriz 1930 daha sonrası tesirini şiddetlendirerek devam ettirmiştir. Büyük buhranın tesirleri fakat 1939 yılında tam olarak sona ermiştir.
Grafik 2: 1923-1938 Devri Büyüme Bilgileri ve TL Paha Kaybı/Kazancı
Kaynak: TÜİK ve TCMB dataları kullanılarak hazırlanmıştır.
Grafik 2’de turuncu eğri TL’nin Amerikan doları karşısındaki kazanç/kayıplarını gösterirken mavi eğri ise yıllık büyüme bilgilerini göstermektedir. Grafikte görüldüğü üzere bu vakitte iktisat 3 sene küçülürken 12 yıl büyümüştür. Birebir periyotta TL dolar karşısında 5 yıl kıymet kaybetmişken 4 sene bedel kazanmış ve 6 yıl TL/USD kuru sabit kalmıştır.
TL’nin dolar karşısında 1934 ve 1935 senelerında elde ettiği %24 ve %28.6’lık kıymet yararı büsbütün ABD dolarının altın karşısındaki “devalüasyonuna” bağlanabilecektir. Büyük Buhrandan çıkış için ABD’de devreye alınan New Deal (Yeni Anlaşma) kapsamında 1934 yılında doların altın karşısında pahası düşürülerek piyasaya daha fazla dolar sürülmüştü. Bu çerçevede TL de dolar karşısında art geriye iki sene rekor kıymet kazanmıştı.
Bu mevzuya niye dikkat çekiyorum. TL’nin dolar karşısında 1934 ve 1935 senelerında rekor kıymet kazanmış olması iktisadın 1936 yılında dolar bazında %23 üzere rekor bir büyüme elde etmesinde büyük hissesi olduğu kanaatindeyim. Şöyle ki 1936 yılında 1935’e bakılırsa iktisat tıpkı hacmini korumuş olsaydı bile iktisat yalnızca TL paha çıkarı niçiniyle büyümüş olurdu.
Çalışmanın ileriki kısımlarında de TL’nin dolar karşısındaki kazanç/kayıplarıyla ekonomik büyüme içindeki bağlantıya vakit zaman değinilecektir.
1939-1950 Dönemi
Kuruluş daha sonrası gelişme periyodu olarak isimlendirilebilecek bu vakitte iktisat ortalama %2 büyüyerek Cumhuriyet devrinin en düşük ortalama büyüme oranına sahip olunmuştur. olağan olarak bunun en değerli sebebi 6 sene süren İkinci Dünya Savaşıdır.
bu vakitteki ülke envanterine bakıldığında genç cumhuriyet 1923-1938 devrinde inşa ettiği demiryollarıyla ulaşım alt yapısının geliştirilmesi kıymetli ölçüde gelişme sağlanmıştır. Benzeri biçimde farklı kesimlerde açılmış olan fazlaca sayıda fabrikalarla sanayi üretiminde de kıymetli aralar kaydedilmiştir. Lakin ziraî üretimde makineleşme konusunda çabucak hemen istenen düzeylere gelinememiştir.
İnsan kaynağına bakıldığındaysa ülke nüfusunun 1940 yılında 18 milyona yaklaştığı ve okuma yazma oranının da %30 düzeyine yaklaştığı görülmektedir. Bunda şüphesiz 1928 yılında yapılan Harf İhtilali kararında kullanılmaya başlanan Latin alfabesinin rolü büyüktür.
İnsan kaynağının geliştirilmesine dönük olarak 8/4/1929 tarihindeki ve 1416 sayılı Ecnebi Memleketlere Gönderilecek Talebe Hakkında Kanun yardımıyla yurtdışına eğitim için gönderilen çok sayıda öğrencinin yetişip dönmesiyle geniş bir yelpazede nitelikli insan kaynağına da sahip olunmuştur.
Bu yasa kapsamında günümüzde de yurtdışına eğitim için öğrenciler gönderilmekte ve ülkenin insan kaynağının gelişmenine çalışılmaktadır. Ben de onlardan biriyim. Günümüzde 1416 sayılı yasa kapsamında devlet bursuyla yurtharicinde eğitim alanların kurduğu bir WhatsApp kümesi da bulunmaktadır.
Bu devrin başında ülkedeki traktör sayısı yalnızca 200 civarındayken, biçerdöver ise bulunmamaktaydı. 1945 yılına kadar bu tıp ziraî makinelerin sayısında artış olsa da arzulanan düzeyde bir artış olmamıştır. elbette bunun da sebebi büsbütün İkinci Dünya Savaşı ve bu savaş niçiniyle ülke kaynaklarının da yüklü olarak savunma sanayiine aktarılmasıdır. Hatta bu vakitte İngiltere’den alınan dış borç ile bir daha birebir ülkeden silah satın alınmıştır.
Grafik 3: 1938-1950 Devri Büyüme Dataları ve TL Bedel Kaybı/Kazancı
Kaynak: TÜİK ve TCMB dataları kullanılarak hazırlanmıştır.
bu vakitte de 1923-1938 periyodunda olduğu üzere “Yerel Kaynaklara Dayalı Üretim İktisadı Politikaları” benimsenerek, madencilik ve tarıma dayalı entegre üretim tesisleri kurularak iktisadın üretime ait temelleri daha da güçlendirilmiştir. bu vakitte devlet tarafınca kurulan fabrikalar, yapılan yollar ve başka faaliyetlerin listesi için https://www.ismetinonu.org.tr/1938-1950-arasinda-yapilanlar/ sayfasını ziyaret edebilirsiniz.
Yukarıdaki Grafik 3’te de görülebileceği üzere Türkiye iktisadı 1939-1945 periyodunda toplamda %33 küçülmüş, savaş daha sonrası periyot olan 1946-1950 devrindeyse %57 büyümüştür. Bunun en değerli niçini savaş mühletince ülke kaynaklarının savunma maksatlı alanlara aktarılması olarak öne çıkmaktadır. Savaş daha sonrası devirde ise bütün dünyada olduğu üzere Türkiye’de de oluşan barış ortamında ekonomiler süratli bir büyüme sürecine girmişlerdir. O denli ki iktisat tarihinde büyüme için bundan elverişli bir devir yoktur.
1944 yılında oluşturulan Bretton Woods sistemiyle altına dayalı sabit kur sistemine geçilmesinin de 1946 ve daha sonraki yılların büyüme bilgileri üzerinde fazlaca değerli tesirleri olduğu düşünülmektedir.
bir daha Grafik 3’te görülebileceği üzere TL dolar karşısında bu vakitte toplamda %67 oranında bedel kaybetmiştir. Savaş boyunca sabit tutulan kur 1945 ve 1946 senelerında sırasıyla %30 ve %33 oranında paha kaybetmiştir. TL’deki bu bedel kayıplarının 1946 yılındaki %32.1’lik rekor büyüme üstündeki olumlu/olumsuz tesirleri incelemeye kıymet bir konudur.
[1] İzmir İktisat Kongresi’nde alınan kararlara aşağıdaki link ile ulaşabilirsiniz. https://tr.wikipedia.org/wiki/İzmir_İktisat_Kongresi
Devamı gelecek…