Saray, TCMB’nin siyaset faizini 1 puan (%14 → %13) indirdi. İktisatçılar ve muhalefet, ekonomik krizin daha da ağırlaşacağını ileri sürdü.
Ne var ki, faiz sonucu daha sonrasında Borsa İstanbul endeksleri sıçrayacaktır. Pay senetleri de “dünyadan bağımsız yükselmektedir.”
En azından “tuhaf” bir kriz kelam konusudur. Adım adım sorgulayalım: Bu “yanlış” karar neden alındı? Birinci sonuçları ne oldu? Finansal rantların paylaşımı mı? Nitekim kazanan/kaybeden kimlerdir? Sonunda “krizin niteliğine” tahminen ışık tutulur.
Faiz sonucu neden alındı?
18 Ağustos’ta yayımlanan TCMB basın duyurusu, faiz indiriminin öne sürülen sebebini açıklıyor: “Öncü göstergeler iktisadi faaliyette bir ölçü ivme kaybına işaret etmektedir. Sanayi üretiminde yakalanan ivmenin ve istihdamdaki artış trendinin sürdürülmesi açısından finansal şartların destekleyici olması ehemmiyet arz etmektedir. Bu çerçevede Heyet, siyaset faizinin 100 baz puan düşürülmesine karar vermiştir.”
Bu açıklamanın öncülünü Bakan Nebati 6 Haziran 2022’de yapmıştı: “Enflasyonu düşürmek için sert önlemler alabilirdik. Üretimi, büyümeyi tercih ettik. Bu sistemden dar gelirliler hariç, üretici firmalar, ihracatçılar kâr ediyor. Çarklar dönüyor.”
TCMB’nin ve Maliye Bakanı’nın 2022’de “itiraf ettikleri” siyaset yönelişi Haziran 2015’te başladı. AKP bir genel seçimi birinci kere o tarihte kaybetti. Erdoğan yenilgiyi kabul etmedi; ne değerine olursa olsun iktidarı müdafaayı kararlaştırdı.
daha sonraki periyotta bu emelle izlenen devlet şiddetini, siyasal, yasal zorlamaları bir yana bırakalım. İktisat alanında ise, büyüme ivmesini korumak acil öncelik kazandı. Sermaye hareketlerinin sakinleştiği bir ortama girilmişti; büyümenin salt mali genişleme ile sürdürülebileceği el yordamıyla “keşfedildi”. Temel usul şirketlere ölçüsüz ve ucuz kredi pompalaması olacaktır.
Bu yöneliş, neoliberal modelin uzun yıllar sadakatle izlenen finansal istikrar gayesinin, enflasyon hedeflemesinin reddi manasına geldi.
daha sonraki altı yılda iç talep pompalaması, enflasyonu ve cari süreç açıklarını tetikledi; üç döviz krizine yol açtı. Birinci ikisi siyaset faizleri bir süre yükseltilerek ve eritilen rezervlerle geçiştirildi. Bugünlerde ise KKM üzere istisnaî metotlarla ve tehlikeli döviz denetimleri ile vakit kazanılıyor.
Bakan Nebati’nin ve TCMB’nin son açıklamaları, Saray siyasetlerinin gayesine, araçlarına ve (“dar gelirliler” ile “firmalar” içinde) yarattığı bölüşüm aykırılığına açıkça ışık tuttuğu için düzgün olmuştur.
İlk sonuçlar: Borsa yükseliyor; dış finansman sorunu ağırlaşıyor
Faiz sonucunın birinci sonuçlarını sonraki gün (19 Ağustos’ta) büyük bir özel bankanın yatırım bülteni özetledi. Kısa metinden aktarıyorum:
“Borsa İstanbul dünyadan bağımsız yükselişine devam ediyor. Endeks sanayi ve holding paylarının öncülüğünde yükselerek ruhsal olarak değerli 3,000 direncini zorlanmadan geçti.”
“Sürpriz faiz indirimini, kur ve eurobond piyasaları olumlu karşılamadı. Dolar Türk lirasına karşı %0,8 paha kazanarak 18,1’e yükseldi. 10 yıllık euro-tahvil %2,3 kayıp ile dünyadan negatif ayrışmaya devam ediyor.”
Euro-tahvil fiyatlarındaki artışın bir diğer nicel yansıması da var: Faiz sonucunı izleyen haftada Türkiye’nin 5 yıllık dış kredilerinin risk katsayısı (CDS) %10,8 (733 → 818) arttı. Bu tespitler dış finansman sıkıntılarının ağırlaştığını gösteriyor.
Banka / şirket tersliği: TCMB’nin çözümü…
İndirilen siyaset faizi, beraberinde bankaların TCMB’den borçlanma maliyetidir; devlet tahvilleri alımında kullanılabilir. Mevduat faizlerini de aşağı çekebilir. Bankalar, Eylül-Aralık 2021 devrinde faiz indirimlerinin yarattığı bu avantajı, kredi faizlerini daha da yükselterek pekiştirdi. Faiz indirimlerinin %14 ile son bulduğu Aralık 2021’de ticarî kredilerin ortalama faizi %24,5’ti. Bakan Nebati’nin sekiz aylık idaresi sonunda ticarî kredi faizleri %27,8’e çıkmış; siyaset faizini aşan makas, bankalar lehine 3,3 puan açılmıştır.
TCMB, bankalar ile şirketler içinde şahsen yarattığı bu paylaşım aksiliğini 18 Ağustos’taki basın duyurusunda itiraf ediyor; tahlil arıyor: “Son periyotta bariz biçimde açılan politika-kredi faizi makasının” daraltılması için “politika araçlarını güçlendirmeye karar verilmiştir.”
TCMB iki gün daha sonra müdahale ediyor: Kredi faizi oranları %29.38’i aştığı takdirde bankalar kredi toplamının %90’ı kadar “zorunlu karşılık oranı” (mesela devlet tahvili) tutmak zorunda olacak. Bir taşla iki kuş: Hem kredi faizleri için belirlenen üst-sınır yardımıyla siyaset faizini aşan makas, şirketler lehine daraltılıyor. birebir vakitte devlet tahvilleri için ek bir talep yaratılarak Hazine’nin borçlanma maliyeti ucuzlatılıyor.
Öte yandan, yüzde 40’lara ulaşan kredi maliyetlerinden yüzleri kızarmadan yakınan şirketleri ihya eden; dört nala açılan bir “makas” daha var: Temmuz 2022’de %79,6’ya çıkan enflasyon temposu yardımıyla…
Ortada TCMB’nin faiz indirim sonucunın yarattığı hasılatların (“finansal rantın”) bankalar/şirketler içinde paylaşılmasıyla ilgili bir arbede vardır. Bu ikili içinde kaybeden yoktur… Kaybeden, gelirleri enflasyonu izleyemeyen işçilerdir.
Artık bedel paylaşımının nicel göstergeleri
Artık bedelin faizler ve kârlar içindeki paylaşımına ışık tutan bilgi İSO datalarından elde edilebiliyor. Levent Ayan ve Mehmet T. Doğan’ın aktardıkları tabloları kullanıyorum: (“Ekonomide ne oluyor?” Sol Haber, 15. Ağustos).
İSO bilgileri “en büyük 500” ve “ikinci en büyük 500” şirket için ayrıştırılmış. 2013-2021 senelerında net katma pahanın fiyatlar, faiz ödemeleri ve kâr içinde paylaşımı veriliyor. Faiz + kâr toplamının piyasa meblağları ile artık pahaya tekabül ettiği kabul edilebilir.
Bankalar / şirketler içinde üstte tartıştığım paylaşım hengamesi, kredi faizleri arttıkça sertleşir. 2020 – 2021 tarihleri tipiktir: Ortalama ticarî faiz oranları Aralık 2020-2021 içinde 5,7 puan (%18,8 → %24,5) artmıştır.
2021’de toplam artık pahanın hissesi en büyük şirketlerde 12,2 puan (%55,6 → %67,8) artmıştır. Aslan hissesi (9,4 puan) kâra, kalanı (2,8 puan) faiz ödemelerine, yani büyük ölçüde bankalara…
Şirketler küçüldükçe artık bedelin boyutu ve paylaşımı değişiyor: İkinci en büyük 500 şirkette toplam artık bedelin hissesi 2021’de 5,2 puan (%58 → %63,2) yükselmiştir; lakin büyükler kadar değil… Artık bedelin paylaşımında ise faiz yükü (bankaların payı) önde seyretmiş; 4,6 puan (%13,9 → %18,5) artmıştır. Kâr hissesindeki artış ise 0,7 puan ile (%44,1→ %44,7) sembolik kalmıştır.
Ağustos 2022’de bankalarla şirketler içinde patlak veren paylaşım arbedesinin erken izleri, aktardığım 2020-2021 İSO bilgilerinde de gözlenmektedir: 2021’de TCMB’nin siyaset faizi beş puan indirilmiş; tüm sermaye blokuna intikal eden artık kıymeti artırmıştır. Kredi faizleri ise yükselmiş; sanayi sermayesinin orta ve alt katmanlarında kârları daha fazla baskı altına almıştır.
TCMB’nin son faiz sonucu daha sonrasında sermaye etraflarındaki yakınmanın TÜSİAD’dan değil, TOBB ve İSO temsilcilerinde ağırlaşması manalıdır.
Temel bölüşüm aykırılığı: Sömürü oranı
Artık kıymetin paylaşım arbedesi Türkiye halkının büyük çoğunluğunu ilgilendirmiyor. Fiyatların net hasıladaki hissesinin azalması sömürü (artık değer) oranının arttığını gösterir. Kapitalizmin temel bölüşüm zıtlığı budur.
Farklı kaynaklar kullanılabilir. Örneğin, net yurt-içi hasılada kârların ve artık pahanın tümünü içeren “işletme fazlası”nın son altı yılda 6,8 puan arttığını saptamıştık (Sol Haber, 10 Haziran).
Yukarıda değindiğim 2020-2021 İSO datalarına bakalım: En büyük 500 şirkette üretilen katma pahada fiyat hissesi 12,2 puan (%44,4 → %32,2) erimiştir. Sömürü oranında çarpıcı bir sıçrama: %125 → %211… Bir yılda benzerine rastlanması epeyce güç bir bölüşüm şoku… İşçi sınıfının kalabalık katmanları mutlak olarak yoksullaşmasaydı mümkün olamazdı. Şirketler, artan faiz yükünü (enflasyon yardımıyla) ziyadesiyle fiyatlara yansıtmış; sömürü oranı bu sayede yükselmiştir.
Verileri, biçimleri değiştirelim. Ana eğilim değişmeyecektir. Türkiye ağır bir bölüşüm şoku yaşamaktadır. Saray’ın yapıtı olan “hilkat garibesi” budur: Bankalar, şirketler, “en büyükler” için coşkulu, büyüyen bir iktisat; ezici çoğunluk için ağır bir bunalım…
soL
Ne var ki, faiz sonucu daha sonrasında Borsa İstanbul endeksleri sıçrayacaktır. Pay senetleri de “dünyadan bağımsız yükselmektedir.”
En azından “tuhaf” bir kriz kelam konusudur. Adım adım sorgulayalım: Bu “yanlış” karar neden alındı? Birinci sonuçları ne oldu? Finansal rantların paylaşımı mı? Nitekim kazanan/kaybeden kimlerdir? Sonunda “krizin niteliğine” tahminen ışık tutulur.
Faiz sonucu neden alındı?
18 Ağustos’ta yayımlanan TCMB basın duyurusu, faiz indiriminin öne sürülen sebebini açıklıyor: “Öncü göstergeler iktisadi faaliyette bir ölçü ivme kaybına işaret etmektedir. Sanayi üretiminde yakalanan ivmenin ve istihdamdaki artış trendinin sürdürülmesi açısından finansal şartların destekleyici olması ehemmiyet arz etmektedir. Bu çerçevede Heyet, siyaset faizinin 100 baz puan düşürülmesine karar vermiştir.”
Bu açıklamanın öncülünü Bakan Nebati 6 Haziran 2022’de yapmıştı: “Enflasyonu düşürmek için sert önlemler alabilirdik. Üretimi, büyümeyi tercih ettik. Bu sistemden dar gelirliler hariç, üretici firmalar, ihracatçılar kâr ediyor. Çarklar dönüyor.”
TCMB’nin ve Maliye Bakanı’nın 2022’de “itiraf ettikleri” siyaset yönelişi Haziran 2015’te başladı. AKP bir genel seçimi birinci kere o tarihte kaybetti. Erdoğan yenilgiyi kabul etmedi; ne değerine olursa olsun iktidarı müdafaayı kararlaştırdı.
daha sonraki periyotta bu emelle izlenen devlet şiddetini, siyasal, yasal zorlamaları bir yana bırakalım. İktisat alanında ise, büyüme ivmesini korumak acil öncelik kazandı. Sermaye hareketlerinin sakinleştiği bir ortama girilmişti; büyümenin salt mali genişleme ile sürdürülebileceği el yordamıyla “keşfedildi”. Temel usul şirketlere ölçüsüz ve ucuz kredi pompalaması olacaktır.
Bu yöneliş, neoliberal modelin uzun yıllar sadakatle izlenen finansal istikrar gayesinin, enflasyon hedeflemesinin reddi manasına geldi.
daha sonraki altı yılda iç talep pompalaması, enflasyonu ve cari süreç açıklarını tetikledi; üç döviz krizine yol açtı. Birinci ikisi siyaset faizleri bir süre yükseltilerek ve eritilen rezervlerle geçiştirildi. Bugünlerde ise KKM üzere istisnaî metotlarla ve tehlikeli döviz denetimleri ile vakit kazanılıyor.
Bakan Nebati’nin ve TCMB’nin son açıklamaları, Saray siyasetlerinin gayesine, araçlarına ve (“dar gelirliler” ile “firmalar” içinde) yarattığı bölüşüm aykırılığına açıkça ışık tuttuğu için düzgün olmuştur.
İlk sonuçlar: Borsa yükseliyor; dış finansman sorunu ağırlaşıyor
Faiz sonucunın birinci sonuçlarını sonraki gün (19 Ağustos’ta) büyük bir özel bankanın yatırım bülteni özetledi. Kısa metinden aktarıyorum:
“Borsa İstanbul dünyadan bağımsız yükselişine devam ediyor. Endeks sanayi ve holding paylarının öncülüğünde yükselerek ruhsal olarak değerli 3,000 direncini zorlanmadan geçti.”
“Sürpriz faiz indirimini, kur ve eurobond piyasaları olumlu karşılamadı. Dolar Türk lirasına karşı %0,8 paha kazanarak 18,1’e yükseldi. 10 yıllık euro-tahvil %2,3 kayıp ile dünyadan negatif ayrışmaya devam ediyor.”
Euro-tahvil fiyatlarındaki artışın bir diğer nicel yansıması da var: Faiz sonucunı izleyen haftada Türkiye’nin 5 yıllık dış kredilerinin risk katsayısı (CDS) %10,8 (733 → 818) arttı. Bu tespitler dış finansman sıkıntılarının ağırlaştığını gösteriyor.
Banka / şirket tersliği: TCMB’nin çözümü…
İndirilen siyaset faizi, beraberinde bankaların TCMB’den borçlanma maliyetidir; devlet tahvilleri alımında kullanılabilir. Mevduat faizlerini de aşağı çekebilir. Bankalar, Eylül-Aralık 2021 devrinde faiz indirimlerinin yarattığı bu avantajı, kredi faizlerini daha da yükselterek pekiştirdi. Faiz indirimlerinin %14 ile son bulduğu Aralık 2021’de ticarî kredilerin ortalama faizi %24,5’ti. Bakan Nebati’nin sekiz aylık idaresi sonunda ticarî kredi faizleri %27,8’e çıkmış; siyaset faizini aşan makas, bankalar lehine 3,3 puan açılmıştır.
TCMB, bankalar ile şirketler içinde şahsen yarattığı bu paylaşım aksiliğini 18 Ağustos’taki basın duyurusunda itiraf ediyor; tahlil arıyor: “Son periyotta bariz biçimde açılan politika-kredi faizi makasının” daraltılması için “politika araçlarını güçlendirmeye karar verilmiştir.”
TCMB iki gün daha sonra müdahale ediyor: Kredi faizi oranları %29.38’i aştığı takdirde bankalar kredi toplamının %90’ı kadar “zorunlu karşılık oranı” (mesela devlet tahvili) tutmak zorunda olacak. Bir taşla iki kuş: Hem kredi faizleri için belirlenen üst-sınır yardımıyla siyaset faizini aşan makas, şirketler lehine daraltılıyor. birebir vakitte devlet tahvilleri için ek bir talep yaratılarak Hazine’nin borçlanma maliyeti ucuzlatılıyor.
Öte yandan, yüzde 40’lara ulaşan kredi maliyetlerinden yüzleri kızarmadan yakınan şirketleri ihya eden; dört nala açılan bir “makas” daha var: Temmuz 2022’de %79,6’ya çıkan enflasyon temposu yardımıyla…
Ortada TCMB’nin faiz indirim sonucunın yarattığı hasılatların (“finansal rantın”) bankalar/şirketler içinde paylaşılmasıyla ilgili bir arbede vardır. Bu ikili içinde kaybeden yoktur… Kaybeden, gelirleri enflasyonu izleyemeyen işçilerdir.
Artık bedel paylaşımının nicel göstergeleri
Artık bedelin faizler ve kârlar içindeki paylaşımına ışık tutan bilgi İSO datalarından elde edilebiliyor. Levent Ayan ve Mehmet T. Doğan’ın aktardıkları tabloları kullanıyorum: (“Ekonomide ne oluyor?” Sol Haber, 15. Ağustos).
İSO bilgileri “en büyük 500” ve “ikinci en büyük 500” şirket için ayrıştırılmış. 2013-2021 senelerında net katma pahanın fiyatlar, faiz ödemeleri ve kâr içinde paylaşımı veriliyor. Faiz + kâr toplamının piyasa meblağları ile artık pahaya tekabül ettiği kabul edilebilir.
Bankalar / şirketler içinde üstte tartıştığım paylaşım hengamesi, kredi faizleri arttıkça sertleşir. 2020 – 2021 tarihleri tipiktir: Ortalama ticarî faiz oranları Aralık 2020-2021 içinde 5,7 puan (%18,8 → %24,5) artmıştır.
2021’de toplam artık pahanın hissesi en büyük şirketlerde 12,2 puan (%55,6 → %67,8) artmıştır. Aslan hissesi (9,4 puan) kâra, kalanı (2,8 puan) faiz ödemelerine, yani büyük ölçüde bankalara…
Şirketler küçüldükçe artık bedelin boyutu ve paylaşımı değişiyor: İkinci en büyük 500 şirkette toplam artık bedelin hissesi 2021’de 5,2 puan (%58 → %63,2) yükselmiştir; lakin büyükler kadar değil… Artık bedelin paylaşımında ise faiz yükü (bankaların payı) önde seyretmiş; 4,6 puan (%13,9 → %18,5) artmıştır. Kâr hissesindeki artış ise 0,7 puan ile (%44,1→ %44,7) sembolik kalmıştır.
Ağustos 2022’de bankalarla şirketler içinde patlak veren paylaşım arbedesinin erken izleri, aktardığım 2020-2021 İSO bilgilerinde de gözlenmektedir: 2021’de TCMB’nin siyaset faizi beş puan indirilmiş; tüm sermaye blokuna intikal eden artık kıymeti artırmıştır. Kredi faizleri ise yükselmiş; sanayi sermayesinin orta ve alt katmanlarında kârları daha fazla baskı altına almıştır.
TCMB’nin son faiz sonucu daha sonrasında sermaye etraflarındaki yakınmanın TÜSİAD’dan değil, TOBB ve İSO temsilcilerinde ağırlaşması manalıdır.
Temel bölüşüm aykırılığı: Sömürü oranı
Artık kıymetin paylaşım arbedesi Türkiye halkının büyük çoğunluğunu ilgilendirmiyor. Fiyatların net hasıladaki hissesinin azalması sömürü (artık değer) oranının arttığını gösterir. Kapitalizmin temel bölüşüm zıtlığı budur.
Farklı kaynaklar kullanılabilir. Örneğin, net yurt-içi hasılada kârların ve artık pahanın tümünü içeren “işletme fazlası”nın son altı yılda 6,8 puan arttığını saptamıştık (Sol Haber, 10 Haziran).
Yukarıda değindiğim 2020-2021 İSO datalarına bakalım: En büyük 500 şirkette üretilen katma pahada fiyat hissesi 12,2 puan (%44,4 → %32,2) erimiştir. Sömürü oranında çarpıcı bir sıçrama: %125 → %211… Bir yılda benzerine rastlanması epeyce güç bir bölüşüm şoku… İşçi sınıfının kalabalık katmanları mutlak olarak yoksullaşmasaydı mümkün olamazdı. Şirketler, artan faiz yükünü (enflasyon yardımıyla) ziyadesiyle fiyatlara yansıtmış; sömürü oranı bu sayede yükselmiştir.
Verileri, biçimleri değiştirelim. Ana eğilim değişmeyecektir. Türkiye ağır bir bölüşüm şoku yaşamaktadır. Saray’ın yapıtı olan “hilkat garibesi” budur: Bankalar, şirketler, “en büyükler” için coşkulu, büyüyen bir iktisat; ezici çoğunluk için ağır bir bunalım…
soL