Hafta başında 2021 yılında yüzde 11 oranında büyüdüğümüzü öğrendik. Çok yüksek. Pekala, sürdürülebilir mi? 2022 büyüme oranı ne seviyede gerçekleşebilir? Ekonomimiz büyüme oranımızı etkileyecek ne cins riskler ile karşı karşıya?
Potansiyel büyüme
Büyümeye ait iki farklı kavrama dikkat etmekte fayda var. Birincisi rastgele bir periyottaki büyüme oranı. İkincisi ise bir ülkenin potansiyel büyüme oranı.
Potansiyel büyüme oranı özetlemek gerekirse şu: İşgücünüz ve işgücünüzün marifet seviyesi, fiziki sermaye stokunuz ve kalitesi ile teknoloji seviyeniz belirli bir periyottaki potansiyel büyüme oranınızı belirliyor. Bugünden yarına bir çırpıda değiştirmeniz mümkün değil bu oranı. Uzun yıllar boyunca gerçekleşen büyüme oranlarının ortalamasını, potansiyel büyüme oranı olarak kabul edebiliriz. Bu durumda, Türkiye için geçerli olan potansiyel büyüme oranı yüzde 4,7 civarında bir yerde. Son senelerda kurumsal yapıda gerçekleşen büyük erozyon niçiniyle düşmediyse olağan olarak.
Potansiyelin üzerine çıkmanın getirdiği meseleler
Rastgele bir periyottaki büyüme oranının potansiyel büyüme oranın besbelli halde altında kalmasının istenmeyen bir şey olacağı açık. Başta işsizlik olmak üzere değerli problemlere niye olur zira.
Potansiyelinin besbelli formda üzerine çıkan bir büyüme oranı da sorun. Enflasyonu yükseltir, daha fazla aramalı ve yatırım malı ithalatı niçiniyle cari süreçler açığını artırır. Bu da daha fazla dış borç demek.
Bir de büyüme oranının potansiyelini sıradan aşmasının ardındaki iktisat siyaseti diğer problemlerin tohumunu eker. örneğin düşük faizle bol bol kredi pompalaması niçiniyle büyüme sıçramışsa, ileride finans sistemi açısından sıkıntılar oluşacak manasına gelir: geri dönmeyen kredilerde artış, sermayede erime üzere. Çünkü hiç bir iktisat potansiyelinin üzerinde uzunca müddet kalamaz. Büyüme değerli ölçüde düştüğünde ise, potansiyelin fazlaca üstündeki büyüme daima sürecekmiş üzere yapılan yatırımlar, harcanan paralar sorun oluşturur.
Potansiyel büyüme nasıl artar?
Bir ülkenin potansiyel büyüme oranını artırmak bir çırpıda mümkün değil dedim.
Alın örneğin işgücünün maharet seviyesini. Nasıl yükselteceksiniz? Tümüyle eğitimle ilgili. Yalnızca lise-üniversite eğitimi de değil. İşbaşında eğitim, ustalık-kalfalık eğitimi ve gibisi. Öğretmenlerin kalitesi. Derin konular…
Ya da sermaye stokunu ve kalitesini düşünün. Direkt fiziki yatırımlarla ilgili. Faizi düşürdünüz diye kimse koştura koştura yatırım yapmaz. Öncelikle yatırım yapılabilir bir ortam olması gerekiyor. Düzgün işleyen bir hukuk sistemi, oyunun kurallarının ikide bir değişmemesi, planlama ufkunun geniş olması (belirsizliklerin epeyce az olması) üzere.
Yüzde 11’lik bir büyümenin potansiyelimizin epey üzerinde olduğu açık. Son senelerda potansiyelimizi artıracak bir şeyler yapmadığımız bilakis yatırım ortamını kötüleştirdiğimiz de bir o kadar açık. ötürüsıyla girişteki birinci sorunun cevabı ortada: Hayır, bu büyüme sürdürülemez.
Tutarsız sayılar
Rusya-Ukrayna savaşının ekonomimiz açısından pek değerli riskler yaratacağı ortada. Lakin bu savaş olmasaydı da 2022’de büyük sıkıntılarımız vardı. En değerli sıkıntımız şu: İçinde bulunduğumuz durum sürdürülebilir değil. Risk primimiz (CDS) 590 baz puan (savaş öncesi 510).
Bunlar çok yüksek pahalar. örneğin Hazine daha geçenlerde memleketler arası piyasalarda dolar cinsinden yüzde 7 faiz ile beş yıl vadeli borçlandı. halbuki tıpkı vadedeki ABD tahvil faizi yüzde 1,9. Ortadaki fark çok yüksek.
Ocak ayının enflasyonu yüzde 49; daha da yükselecek. Buna karşılık TCMB siyaset faizi yüzde 14. Mevduat faizi yüzde 17 civarında. Ocak ayından bu yana kur artışı ise yüzde 3,7 seviyesinde. Yıllık olarak yüzde 24,7’ye karşılık geliyor. Ne faiz ne de kur artışı enflasyon ile uyumlu. Üstelik savaş başlamadan evvelki kur artışı hayli daha düşüktü.
Kur sıçrarsa
Salt bu sayıların tutarsızlığı bile ortada sıradan bir sorun olduğunu gösteriyor. bundan evvelki yazımda bu mevzuyu enflasyon açısından ele almıştım. Sürdürülemezlik büyüme açısından da değerli bir sorun. Kur artışı enflasyona mı yakınsayacak yoksa enflasyon kur artışına mı? Kıymetli bir belirsizlik kaynağı. Uzun vadeli plan yapmak açısından büyük sorun.
Öte yandan sabit ücretlinin alım gücünü düşünün. Ocak ayındaki yüksek enflasyon, yapılan taban fiyat ve memur maaş artışının kıymetli bir kısmını alıp götürdü. Kur artışının enflasyona yakınsaması demek, bir müddet daha sonra enflasyonun daha da artması, yani sabit gelirlinin alım gücünün daha da azalması demek. İç talep ve ötürüsıyla büyüme açısından sempatik bir gelişme olmayacağı açık. Enflasyonun altındaki faize karşın.
Kur sıçraması mümkünlüğünü bir de döviz cinsinden borçlu olan şirketler açısından ele alın. Bilançoları bozulacak. Bu bozulma onları daha az faaliyette bulunmaya –daha az üretime ve daha az istihdama- itebilecek.
Kurun sıçramasını istemiyoruz
Demek ki kurun sıçraması 2022 büyümesini olumsuz tesirler.
Pekala, hangi şartlara bağlı kurun sıçraması? Döviz arzı ile talebindeki mümkün gelişmelere şüphesiz.
Üç ana ögeye bakmak gerekiyor. Birincisi, bir gerginlik ortamında ellerindeki lira cinsinden mali varlıkları dövize çevirip ülkelerine gidecek yabancı finansal yatırımcı hayli az kaldı. Buradan döviz talebini artıracak bir gelişme olmayacağını düşünelim. İkincisi, bir yıl ortasında 172 milyar dolar meblağında dış borç ödememiz var. Vadesi gelen borçtan daha az borç bulursak döviz talebi artar. Üçüncüsü, elbette cari süreçler açığı. Ne kadar fazla ise o kadar döviz talebi artacak demektir.
İşte savaş bu çerçevede devreye giriyor. Öncelikle daha az turizm geliri ve daha yüksek güç ithalat faturası. Bir ölçüde, bu iki ülkeye daha az ihracat. Savaşın uzaması durumunda tahminen öbür ülkelere yapılacak ihracatın da olumsuz etkilenmesi mümkünlüğü. Hepsi de cari açığı, yani döviz talebini yükseltecek gelişmeler olur. Risk primimizin yükselmesi de uğraşı. Bu, borçlanmakta karşılaşılacak zorlukların artması ve daha yüksek maliyetle borçlanmak demek. Yani, döviz arzında sorun mümkünlüğü.
Bir de büyük gelişmiş ülkelerin merkez bankalarının –özellikle de FED’in- faiz artırma sürecine girecek olmaları var. Bu da daha az döviz arzı riski manasına geliyor. Savaş bu süreci ötelemez ya da faiz artırımlarının şiddetini aşağıya çekmezse bir de buradan bir darbe yiyecek bizim üzere ülkeler.
2022’de büyüme
Toparlarsam:
Potansiyel büyüme
Büyümeye ait iki farklı kavrama dikkat etmekte fayda var. Birincisi rastgele bir periyottaki büyüme oranı. İkincisi ise bir ülkenin potansiyel büyüme oranı.
Potansiyel büyüme oranı özetlemek gerekirse şu: İşgücünüz ve işgücünüzün marifet seviyesi, fiziki sermaye stokunuz ve kalitesi ile teknoloji seviyeniz belirli bir periyottaki potansiyel büyüme oranınızı belirliyor. Bugünden yarına bir çırpıda değiştirmeniz mümkün değil bu oranı. Uzun yıllar boyunca gerçekleşen büyüme oranlarının ortalamasını, potansiyel büyüme oranı olarak kabul edebiliriz. Bu durumda, Türkiye için geçerli olan potansiyel büyüme oranı yüzde 4,7 civarında bir yerde. Son senelerda kurumsal yapıda gerçekleşen büyük erozyon niçiniyle düşmediyse olağan olarak.
Potansiyelin üzerine çıkmanın getirdiği meseleler
Rastgele bir periyottaki büyüme oranının potansiyel büyüme oranın besbelli halde altında kalmasının istenmeyen bir şey olacağı açık. Başta işsizlik olmak üzere değerli problemlere niye olur zira.
Potansiyelinin besbelli formda üzerine çıkan bir büyüme oranı da sorun. Enflasyonu yükseltir, daha fazla aramalı ve yatırım malı ithalatı niçiniyle cari süreçler açığını artırır. Bu da daha fazla dış borç demek.
Bir de büyüme oranının potansiyelini sıradan aşmasının ardındaki iktisat siyaseti diğer problemlerin tohumunu eker. örneğin düşük faizle bol bol kredi pompalaması niçiniyle büyüme sıçramışsa, ileride finans sistemi açısından sıkıntılar oluşacak manasına gelir: geri dönmeyen kredilerde artış, sermayede erime üzere. Çünkü hiç bir iktisat potansiyelinin üzerinde uzunca müddet kalamaz. Büyüme değerli ölçüde düştüğünde ise, potansiyelin fazlaca üstündeki büyüme daima sürecekmiş üzere yapılan yatırımlar, harcanan paralar sorun oluşturur.
Potansiyel büyüme nasıl artar?
Bir ülkenin potansiyel büyüme oranını artırmak bir çırpıda mümkün değil dedim.
Alın örneğin işgücünün maharet seviyesini. Nasıl yükselteceksiniz? Tümüyle eğitimle ilgili. Yalnızca lise-üniversite eğitimi de değil. İşbaşında eğitim, ustalık-kalfalık eğitimi ve gibisi. Öğretmenlerin kalitesi. Derin konular…
Ya da sermaye stokunu ve kalitesini düşünün. Direkt fiziki yatırımlarla ilgili. Faizi düşürdünüz diye kimse koştura koştura yatırım yapmaz. Öncelikle yatırım yapılabilir bir ortam olması gerekiyor. Düzgün işleyen bir hukuk sistemi, oyunun kurallarının ikide bir değişmemesi, planlama ufkunun geniş olması (belirsizliklerin epeyce az olması) üzere.
Yüzde 11’lik bir büyümenin potansiyelimizin epey üzerinde olduğu açık. Son senelerda potansiyelimizi artıracak bir şeyler yapmadığımız bilakis yatırım ortamını kötüleştirdiğimiz de bir o kadar açık. ötürüsıyla girişteki birinci sorunun cevabı ortada: Hayır, bu büyüme sürdürülemez.
Tutarsız sayılar
Rusya-Ukrayna savaşının ekonomimiz açısından pek değerli riskler yaratacağı ortada. Lakin bu savaş olmasaydı da 2022’de büyük sıkıntılarımız vardı. En değerli sıkıntımız şu: İçinde bulunduğumuz durum sürdürülebilir değil. Risk primimiz (CDS) 590 baz puan (savaş öncesi 510).
Bunlar çok yüksek pahalar. örneğin Hazine daha geçenlerde memleketler arası piyasalarda dolar cinsinden yüzde 7 faiz ile beş yıl vadeli borçlandı. halbuki tıpkı vadedeki ABD tahvil faizi yüzde 1,9. Ortadaki fark çok yüksek.
Ocak ayının enflasyonu yüzde 49; daha da yükselecek. Buna karşılık TCMB siyaset faizi yüzde 14. Mevduat faizi yüzde 17 civarında. Ocak ayından bu yana kur artışı ise yüzde 3,7 seviyesinde. Yıllık olarak yüzde 24,7’ye karşılık geliyor. Ne faiz ne de kur artışı enflasyon ile uyumlu. Üstelik savaş başlamadan evvelki kur artışı hayli daha düşüktü.
Kur sıçrarsa
Salt bu sayıların tutarsızlığı bile ortada sıradan bir sorun olduğunu gösteriyor. bundan evvelki yazımda bu mevzuyu enflasyon açısından ele almıştım. Sürdürülemezlik büyüme açısından da değerli bir sorun. Kur artışı enflasyona mı yakınsayacak yoksa enflasyon kur artışına mı? Kıymetli bir belirsizlik kaynağı. Uzun vadeli plan yapmak açısından büyük sorun.
Öte yandan sabit ücretlinin alım gücünü düşünün. Ocak ayındaki yüksek enflasyon, yapılan taban fiyat ve memur maaş artışının kıymetli bir kısmını alıp götürdü. Kur artışının enflasyona yakınsaması demek, bir müddet daha sonra enflasyonun daha da artması, yani sabit gelirlinin alım gücünün daha da azalması demek. İç talep ve ötürüsıyla büyüme açısından sempatik bir gelişme olmayacağı açık. Enflasyonun altındaki faize karşın.
Kur sıçraması mümkünlüğünü bir de döviz cinsinden borçlu olan şirketler açısından ele alın. Bilançoları bozulacak. Bu bozulma onları daha az faaliyette bulunmaya –daha az üretime ve daha az istihdama- itebilecek.
Kurun sıçramasını istemiyoruz
Demek ki kurun sıçraması 2022 büyümesini olumsuz tesirler.
Pekala, hangi şartlara bağlı kurun sıçraması? Döviz arzı ile talebindeki mümkün gelişmelere şüphesiz.
Üç ana ögeye bakmak gerekiyor. Birincisi, bir gerginlik ortamında ellerindeki lira cinsinden mali varlıkları dövize çevirip ülkelerine gidecek yabancı finansal yatırımcı hayli az kaldı. Buradan döviz talebini artıracak bir gelişme olmayacağını düşünelim. İkincisi, bir yıl ortasında 172 milyar dolar meblağında dış borç ödememiz var. Vadesi gelen borçtan daha az borç bulursak döviz talebi artar. Üçüncüsü, elbette cari süreçler açığı. Ne kadar fazla ise o kadar döviz talebi artacak demektir.
İşte savaş bu çerçevede devreye giriyor. Öncelikle daha az turizm geliri ve daha yüksek güç ithalat faturası. Bir ölçüde, bu iki ülkeye daha az ihracat. Savaşın uzaması durumunda tahminen öbür ülkelere yapılacak ihracatın da olumsuz etkilenmesi mümkünlüğü. Hepsi de cari açığı, yani döviz talebini yükseltecek gelişmeler olur. Risk primimizin yükselmesi de uğraşı. Bu, borçlanmakta karşılaşılacak zorlukların artması ve daha yüksek maliyetle borçlanmak demek. Yani, döviz arzında sorun mümkünlüğü.
Bir de büyük gelişmiş ülkelerin merkez bankalarının –özellikle de FED’in- faiz artırma sürecine girecek olmaları var. Bu da daha az döviz arzı riski manasına geliyor. Savaş bu süreci ötelemez ya da faiz artırımlarının şiddetini aşağıya çekmezse bir de buradan bir darbe yiyecek bizim üzere ülkeler.
2022’de büyüme
Toparlarsam:
- Yüzde 11’lik büyümeden daha sonra esasen potansiyeline yanlışsız düşmesi beklenir büyümenin.
- Faiz-risk-kur-enflasyon: Birbirleri ile dengeli değil.
- Yüksek enflasyon alım gücünü aşağıya çekiyor: Büyüme açısından olumsuz.
- Kur sıçrarsa hem enflasyonu yükselterek tıpkı vakitte bilançoları bozarak büyüme oranımızı sıradan aşağıya çeker.
- Kuru sıçratabilecek gelişmeler yaşanıyor.