2009 yılında İstanbul Barosunun “Memleketler arası Finans ve Dış Ticaret Hukuku” başlıklı panelinde o tarihlerde Amerika Birleşik Devletinde yaşanmakta olan 2009 Global Kredi krizinin niçinleri ve mümkün neticelerindan özetlemek gerekirse bahsetmiştim. Malum o senelerda Amerika’da kusursuz fırtına halinde esen finansal kriz, daha sonraki senelerda Avrupa’ya sirayet ederek senelerca Dünya’yı ve bilhassa Avrupa Kıtasındaki ekonomik büyümeyi değerli ölçüde sonlandırmıştı. Bu haftaki yazıma İstanbul Barosu resmi üzerinden hatırladığım bir anı ile giriş yapmamın öne sürülen sebebi ise, Dünya Adalet Projesi (World Justice Project) kapsamında 2009 yılından bugüne kadar her yıl hazırlanmakta olan “Hukukun Üstünlüğü Endeksinde” Türkiye’nin 2021 yılında incelemeye alınan 139 ülke içinde 117.liğe gerilemiş olması üzerinden bir ekonomi-hukuk bağı kurmaya çalışmam olacaktır.
Dünya Adalet Projesi® (WJP), Dünya genelinde hukukun üstünlüğünü geliştirmek için bilgi üreten, farkındalık yaratan ve kozmik hukuk normalarını teşvik eden bağımsız, hayli disiplinli bir tertiptir. Bilindiği üzere herkese eşit bir biçimde işleyen hukuk devleti ülkelerde yolsuzluğu azaltır, yoksulluk ve rüşvetle çaba eder ve insanları büyük ve küçük tüm mümkün adaletsizliklerden korumaktadır. Bir yandan ekonomik kalkınmayı desteklerken öteki yandan da hesap verebilir bir idare anlayışı çerçevesinde temel haklara saygıyı destekleyen adalet, fırsat ve barış topluluklarının temelini oluşturmayı amaçlamaktadır.
Klasik olarak, hukukun üstünlüğü avukatların, savcıların ve yargıçların alanı olarak görülmüştür. Fakat günlük hayatımızda iktisat, güvenlik, haklar, adalet ve yönetişim sıkıntıları hepimizi derinden etkilemekte, herkes temelinde hukukun üstünlüğünün bir kesimi olarak yaşamaktadır. Bu ideolojiye dayanarak, WJP hukukun üstünlüğünü geliştirmek için epey disiplinli bir yaklaşım izlemektedir.
2006 yılında William H.Neukom tarafınca Amerikan Barolar Birliği’nin (ABA) bir başkanlık teşebbüsü olarak ve öbür 21 stratejik ortağın birinci takviyesiyle kurulan Dünya Adalet Projesi, bağımsız bir biçimde kar gayesi gütmeyen kuruluşa dönüşmüştür. 2009 yılında kurulan bu tertibin halihazırda ofisleri Washington DC, Seattle, Singapur ve Mexico City’de bulunmaktadır.
Hukukun üstünlüğü endeksinin oluşturulmasında izlenmekte olan temel yaklaşımı şöyle söz etmek mümkündür;
Dünya Adalet Projesi (WJP) kapsamında her yıl hazırlanan “Hukukun Üstünlüğü Endeksi” 139 ülkenin ulusal anketlerine dayalı olarak hazırlanan, 138.000’den çok hanehalkı ile 4.200 hukuk uzmanı tarafınca ölçülen ve dünya ölçeğinde genel kabul goren bağımsız bir çalışma niteliği taşımaktadır. Hukukun üstünlüğü teriminin genel kabul görmüş 4 kozmik prensibi bulunmaktadır.
Hesap Verebilirlik: Devlet Yetkilileri yahut Özel Kesim Temsilcileri mevcut maddelere göre sorumlu tutulmalıdır.
Adil Hukuk: Kanunlar açık bir biçimde, herkese istikrarlı ve eşit olarak uygulanır. İnsan haklarının yanı sıra mülkiyet, kontrat ve yordama ait hakları da sağlamalıdır.
Şeffaf Devlet: Devletin uhdesinde gerçekleşen tüm hareketler, maddelerin kabul edildiği, uygulandığı, karar verildiği ve uygulandığı tüm süreçler erişilebilir, adil ve verimli bir biçimde gerçekleştirilmelidir.
Erişilebilir ve Tarafsız Adalet: Adalet, erişilebilir, kâfi kaynaklara sahip ve hizmet ettikleri toplulukların yapısını yansıtan ehil, etik ve bağımsız temsilciler ve tarafsız hukuk temsilcileri tarafınca vaktinde sağlanmalıdır.
İşte özetlemek gerekirse üstte özetlemeye çalıştığım bu dört üniversal prensip, hukukun üstünlüğünün işleyen içeriğini oluşturmaktadır. Bu temel kurallar milletlerarası kabul görmüş genel standartlara ve normlara uygun olarak geliştirilmiştir.
Artık isterseniz hukukun üstünlüğü endeksinin içeriğini oluşturan temel faktörlerden ayrıntılıca bahsetmek isterim;
Hukukun Üstünlüğü Faktörleri:
WJP Hukukun Üstünlüğü Endeksi’nin puanları ve sıralamaları sekiz ana faktör etrafında düzenlenmiştir:
1.1. Devletin Gücü Yasama tarafınca Faal Olarak Sonlandırılmıştır.
Bu faktör yasama organlarının uygulamada hükümet üzerinde tesirli denetimler ve nezaret yapma maharetine sahip olup olmadığını ölçer.
1.2. Devletin Gücü Yargı tarafınca Tesirli Olarak Sonlandırılmıştır.
Bu faktör yargının, hükümet üzerinde tesirli denetimler yapma konusunda uygulamada bağımsızlığa ve yeteneğe sahip olup olmadığını ölçmektedir.
1.3. Devletin Gücü Bağımsız Kontrol ve İnceleme ile Faal Olarak Sonlandırılmıştır.
Ulusal insan hakları kurumlarının yanı sıra denetçiler hükümet üzerinde tesirli denetimler ve nezaret yapma konusunda kâfi bağımsızlığa ve yeteneğe sahip olup olmadığına dair bulgular incelenmektedir.
1.4. Devlet Yetkilileri Suistimaller Karşısında Yaptırımlar Alabilmektedir.
Yürütme, yasama, yargı ve polisteki hükümet yetkililerinin resmi vazifesini berbata kullanma ve öbür ihlaller niçiniyle soruşturulup soruşturulmadığı, kovuşturulup cezalandırılmadığı ve cezalandırılıp cezalandırılmadığı ölçülmektedir.
1.5. Devletin Gücü Devlet Dışı Denetimlere de Tabidir.
Bağımsız bir medyanın, sivil toplum kuruluşlarının, siyasi partilerin ve bireylerin, rastgele bir yaptırım korkusu olmadan hükümet siyasetleri hakkında haber yapmak ve yorum yapmakta özgür olup olmadığını ölçmektedir.
1.6. Yetki Evresi Kanuna Tabi Olmalıdır.
Devlet vazifelilerinin Anayasa’da belirtilen yordam ve asıllara göre seçilip seçilmediğini yahut atandığını ölçmektedir. Seçimlerin yapıldığı yerlerde, oy pusulasına erişim, gözdağı vermeme ve seçim sonuçlarının kamuoyu tarafınca denetlenmesi dahil olmak üzere seçim sürecinin bütünlüğünü de ölçmektedir.
2.1. Devlet İdaresinde vazifeli Devlet Memurları Kamu Yetkilerini Özel Menfaatleri İçin Kullanmazlar.
Kamu hizmetlerinin sunumunda ve düzenlemelerin uygulanmasında rüşvet, gayri resmi ödemeler ve öbür teşviklerin yaygınlığını ölçer. Ayrıyeten, devlet ihaleleri ve imar işlerine ilişkin kontratların açık ve rekabetçi bir ihale süreciyle verilip verilmediğini ve yürütme organının çeşitli seviyelerindeki devlet nazaranvlilerinin kamu fonlarını zimmetine geçirmekten kaçınıp kaçınmadığını ölçmektedir.
2.2. Yargı Mensupları Devlet Yetkilerini Özel Menfaatleri İçin Kullanmazlar.
Yargıçların ve yargı bakılırsavlilerinin bakılırsavlerini yerine getirmek yahut süreçleri hızlandırmak için rüşvet istemekten ve almaktan kaçınıp kaçınmadıklarını ve yargı ve yargı kararlarının hükümet, özel çıkarları ve cürüm örgütleri tarafınca uygunsuz bir biçimde etkilenip etkilenmediğini ölçmektedir.
2.3. Polis ve Askeri Devlet Çalışanı Yetkilerini Özel Menfaatleri İçin Kullanmazlar.
Polis memurlarının ve ceza müfettişlerinin temel polis hizmetlerini yerine getirmek yahut cürümleri araştırmak için rüşvet istemekten ve kabul etmekten kaçınıp çekinmediklerini ve polis ve ordudaki devlet vazifelilerinin özel çıkarlar yahut cürüm örgütleri tarafınca uygunsuz bir biçimde etkilenip etkilenmediğini ölçmektedir.
2.4. Yasama Organlarında nazaranv Alan Devlet Memurları Yetkilerini Özel Menfaatleri İçin Kullanmazlar.
Yasama organı üyelerinin, siyasi iltimas yahut mevzuatta lehte oylar vermek karşılığında rüşvet yahut başka teşvikleri istemekten yahut kabul etmekten imtina edip etmediklerini ölçmektedir.
3.1. Yayınlanan Kanunlar ve Devlet Bilgileri
Temel kanunların ve yasal haklara ait ayrıntıların kamuya açık olup olmadığını, sade bir lisanda sunulup sunulmadığını ve tüm lisanlarda erişilebilir kılınıp kılınmadığını ölçer. Ayrıyeten, hükümet tarafınca basılı yahut çevrimiçi olarak yayınlanan ayrıntıların kalitesini ve erişilebilirliğini ve idari düzenlemelerin, mevzuat taslaklarının ve yüksek mahkeme kararlarının vaktinde kamuoyuna açıklanıp açıklanmadığını ölçmektedir.
3.2. Bilgi Alma Hakkı
Bir devlet kurumu tarafınca tutulan bilgi taleplerinin karşılanıp karşılanmadığı, bu taleplerin makul bir süre ortasında karşılanıp karşılanmadığı, verilen ayrıntıların yerinde ve eksiksiz olup olmadığı ve bilgi taleplerinin makul bir maliyetle ve rastgele bir fiyat ödemeden rüşvet ile karşılanıp karşılanmadığı ölçülmektedir. Ayrıyeten bireylerin bilgi edinme haklarının farkında olup olmadıklarını ve ilgili kayıtların talep üzerine kamuya açık olup olmadığını ölçer.
3.3. Sivil İştirak
Niyet ve söz, toplanma ve örgütlenme özgürlüklerinin ve hükümete dilekçe verme hakkının korunması da dahil olmak üzere sivil iştirak sistemlerinin aktifliğini ölçer. Ayrıyeten, insanların tasalarını çeşitli devlet nazaranvlilerine lisana getirip getiremeyeceklerini ve hükümet yetkililerinin toplumu etkileyen kararlar hakkında kâfi bilgi ve bildirimde bulunup bulunmadığını ölçer.
3.4. Şikayet Düzenekleri
İnsanların kamu hizmetlerinin sağlanması yahut devlet memurlarının yasal misyonlarını yerine getirirken performansları hakkında hükümete makul şikayetlerde bulunup bulunamayacaklarını ve hükümet yetkililerinin bu çeşit şikayetlere nasıl cevap verdiğini ölçer.
4.1. Eşit Muamele ve Ayrımcılık Yapılmaması
Bireylerin, kamu hizmetleri, istihdam, mahkeme süreçleri ve adalet sistemi ile ilgili olarak sosyo-ekonomik statü, cinsiyet, etnik köken, din, ulusal köken, cinsel yönelim yahut cinsiyet kimliğine dayalı ayrımcılığa maruz kalıp kalmadığını ölçer.
4.2. Kişinin Ömür Hakkı ve Güvenliği Aktif Bir Biçimde Garanti Altındadır.
Polisin tutuklama ve sorgulama sırasında şüphelilere fizikî ziyan verip vermediğini ve siyasi muhaliflerin yahut medya mensuplarının makul olmayan aramalara, gözaltılarına, tutuklamalara, hapsedilmelere, tehditlere, makus muameleye yahut şiddete maruz kalıp kalmadığını ölçer.
4.3. Hukuksal Süreç ve Kuşkulu Hakları
Şüphelilerinin masumiyet karinesi ve keyfi tutuklama ve makul olmayan tutuklu yargılama özgürlüğü dahil olmak üzere temel haklarına hürmet gösterilip gösterilmediğine ait tedbirleri içermektedir. Ayrıyeten, süphelilerin kendilerine karşı kullanılan ispatlara erişip erişemeyeceklerini ve bunlara itiraz edip edemediklerini, makus muameleye maruz kalıp kalmadıklarını ve kendilerine kâfi hukuksal yardım sağlanıp sağlanmadığını da ölçer. Ayrıyeten, bir kabahatten mahkûm edildikten daha sonra mahpusların temel haklarına hürmet gösterilip gösterilmediğini ölçer.
4.4. Fikir ve Tabir Hürriyeti Aktif halde Garanti Altındadır.
Bağımsız ve özgür bir medyanın, sivil toplum kuruluşlarının, siyasi partilerin ve bireylerin, yaptırım korkusu olmadan hükümet siyasetleri hakkında haber yapmak ve yorum yapmakta özgür olup olmadığını ölçer.
4.5. Din ve İnanç Hürriyeti Aktif Bir Biçimde Garanti Altındadır.
Dini azınlıkların mensuplarının özgürce ve alenen ibadetlerini gerçekleştirerek, dini vecibelerini yerine getirip getiremediklerini ve dini inançlara uymayanların dini kanunlara tabi olmaktan korunup korunmadığını ölçer.
4.6. Bilinmeyen Müdahaleye Karşılık Kapalılık ve Özgürlük Faal Bir Halde Garanti Altındadır.
Polisin yahut başka devlet nazaranvlilerinin müsaadesiz fizikî aramalar yapıp yapmadığını yahut isimli müsaade olmaksızın özel bireylerin elektronik irtibatlarını engellediğini ölçer.
4.7. Toplantı ve Şov Özgürlüğü Hakkı Aktif Olarak Garanti Altındadır.
İnsanların rastgele bir yaptırım korkusu olmadan şov ve toplantılarına özgürce katılıp katılamayacağını, siyasi örgütlere katılıp katılamayacağını, barışçıl halk şovları düzenleyip imzalayamayacağını ve hükümet siyasetlerine ve hareketlerine karşı görüşlerini tabir edip edemediğini ölçer.
4.8. Temel Çalışma Hakkı Aktif Bir Biçimde Garanti Altındadır.
Sendikal hak ve özgürlükler ile toplu kontrat hakları, istihdama ait rastgele bir ayrımcılığın olmaması ve zorla çalıştırma ve çocuk emekçi çalıştırmama dahil olmak üzere temel personel haklarının aktif bir biçimde uygulanmasını ölçer.
5.1. Hata Faal Bir Biçimde Denetim Edilir.
Cinayet, adam kaçırma, hırsızlık, silahlı soygun ve haraç dahil yaygın cürümlerin yaygınlığını ve ayrıyeten insanların topluluklarındaki genel güvenlik algılarını ölçer.
5.2. Sivil Çatışma Tesirli Olarak Sonludur.
İnsanların silahlı çatışma ve terörden faal bir biçimde korunup korunmadığını ölçer.
5.3. Beşerler şahsi Şikayetlerini Çözmek İçin Şiddete Başvurmazlar.
İnsanların kendi ortalarındaki uyuşmazlıkları çözmek için yahut hükümetten tazminat istemek için yıldırma yahut şiddete başvurup başvurmadıklarını ve insanların devlet şiddetinden uzak olup olmadığını ölçer.
6.1. Devlet Kanunları Faal Bir Biçimde Uygulanmaktadır.
Çalışma, etraf, halk sıhhati, ticari ve tüketiciyi muhafaza düzenlemeleri üzere hükümet düzenlemelerinin faal bir biçimde uygulanıp uygulanmadığını ölçer.
6.2. Devlet Kanunları Rastgele Bir Baskı Olmaksızın Aktif Bir Formda Uygulanmaktadır.
Maddelerin uygulanmasının rüşvete yahut özel çıkarların uygunsuz tesirine tabi olup olmadığına ve müsaade ve ruhsatların verilmesi ve kamu sıhhat hizmetlerinin yönetimi üzere kamu hizmetlerinin rüşvet yahut öbür teşvikler olmaksızın sağlanıp sağlanmadığına ait önlemleri kapsamaktadır.
6.3. İdari Süreçler Makul Münasebet Harici Gecikmesiz Gerçekleşmektedir.
Ulusal ve lokal seviyede idari süreçlerin makul olmayan bir gecikme olmaksızın yürütülüp yürütülmediğini ölçer.
6.4. Süreç Boyunca İdari Gelişmelere Hürmet Gösterilmektedir.
Etraf, vergi ve iş gücü üzere konularda ulusal ve mahallî makamlar tarafınca yürütülen idari süreçlerde hukuka uygun süreçlere uyulup uyulmadığını ölçer.
6.5. Devlet Yasal Süreç Tamamlanmadan ve Makul Tazminat Sağlanmadan Kamulaştırma Yapamaz.
Devletin şahısların ve şirketlerin mülkiyet haklarına hürmet gösterip göstermediğini, özel mülkiyete yasadışı el koymaktan kaçınıp kaçınmadığını ve mülkün yasal olarak kamulaştırıldığı durumlarda kâfi tazminat sağlayıp sağlamadığını ölçer.
7.1. Beşerler Yargıya Erişebilir ve Yararlanabilir.
İnsanların mevcut hukuk yollarından haberdar olup olmadıkları da dahil olmak üzere, mahkemelerin erişilebilirliğini ve karşılanabilirliğini ölçer; yasal tavsiye ve temsile erişebilir ve bunu karşılayabilir; ve makul olmayan fiyatlar ödemeden, makul olmayan tarz ve pürüzlerle müsabakadan yahut fizikî yahut dilsel pürüzlerle müsabakadan mahkeme sistemine erişebilir.
7.2. Kamu Hukuku Adalet İstikametinde Ayrımcılık Yapmaz.
Kamu adalet sisteminin uygulamada sosyo-ekonomik statü, cinsiyet, etnik köken, din, ulusal köken, cinsel yönelim yahut cinsiyet kimliği temelinde ayrımcılık yapıp yapmadığını ölçer.
7.3. Kamu Hukuku Yolsuzluk İçermez.
Kamu adalet sisteminin rüşvetten ve özel çıkarların uygunsuz tesirinden arınmış olup olmadığını ölçer.
7.4. Kamu Hukuku Devletin Uygunsuz Tesirlerinden Bağımsızdır.
Kamu adalet sisteminin uygunsuz hükümet yahut siyasi tesirden arınmış olup olmadığını ölçer.
7.5. Kamu Hukuku Makul Dışı Gecikmelere Tabi Değildir.
Hukuk yargılamalarının vaktinde yürütülüp yürütülmediğini ve kararların makul olmayan bir gecikme olmaksızın vaktinde üretilip üretilmediğini ölçer.
7.6. Kamu Hukuku Faal halde Uygulanır.
Kamu yargı kararlarının ve kararlarının pratikte uygulanmasının aktifliğini ve vakit içindemasını ölçer.
7.7. Alternatif Uyuşmazlık ve Tahlil Yolları Erişilebilir, Tarafsız ve Tesirlidir.
Alternatif uyuşmazlık tahlil sistemlerinin uygun maliyetli, verimli, uygulanabilir ve yolsuzluktan uzak olup olmadığını ölçer.
8.1. Cezai Soruştura Sistemi Faaldir.
Faillerin aktif bir biçimde yakalanıp suçlanmadığını ölçer. Ayrıyeten polisin, müfettişlerin ve savcıların kâfi kaynaklara sahip olup olmadıklarını, yolsuzluktan ari olup olmadıklarını ve bakılırsavlerini uzman bir biçimde yerine getirip getirmediklerini ölçer.
8.2. Ceza Kararları Vaktinde ve Tesirli Gerçekleşir.
Faillerin aktif bir biçimde kovuşturulup cezalandırılmadığını ölçer. Ayrıyeten, ceza yargıçlarının ve öbür yargı vazifelilerinin uzman olup olmadıklarını ve süratli kararlar üretip üretmediklerini ölçer.
8.3. İnfaz Sistemi Ceza Davranışlarının Azaltılmasında Tesirlidir.
Ceza infaz kurumlarının inançlı olup olmadığını, mahpusların haklarına hürmet gösterip göstermediğini ve yeniden hata işlemeyi önlemede tesirli olup olmadığını ölçer.
8.4. Ceza Sistemi Tarafsızdır.
Polis ve ceza yargıçlarının tarafsız olup olmadıklarını ve uygulamada sosyo-ekonomik statü, cinsiyet, etnik köken, din, ulusal köken, cinsel yönelim yahut cinsiyet kimliği temelinde ayrımcılık yapıp yapmadıklarını ölçer.
8.5. Ceza Sistemi Yolsuzluğa Karışmamıştır.
Polisin, savcıların ve yargıçların rüşvetten ve cürüm örgütlerinin uygunsuz tesirinden arınmış olup olmadığını ölçer.
8.6. Ceza Sistemi Devlet Müdahalelerinden Bağımsızdır.
Ceza adalet sisteminin hükümetten yahut siyasi tesirden bağımsız olup olmadığını ölçer.
8.7. Türel Süreç ve Sanık Hakları
Şüphelilerin masumiyet karinesi ve keyfi tutuklama ve makul olmayan tutuklu yargılama özgürlüğü dahil olmak üzere temel haklarına hürmet gösterilip gösterilmediğine ait tedbirleri içermektedir. Ayrıyeten, kabahat zanlılarının kendilerine karşı kullanılan ispatlara erişip erişemeyeceklerini ve bunlara itiraz edip edemediklerini, makûs muameleye maruz kalıp kalmadıklarını ve kendilerine kâfi tüzel yardım sağlanıp sağlanmadığını da ölçer. Ayrıyeten, bir kabahatten mahkûm edildikten daha sonra mahpusların temel haklarına hürmet gösterilip gösterilmediğini ölçer.
Hukukun Üstünlüğü Endeksi (Türkiye: 0.42 puan)
Buraya kadar tüm bilgileri ile sizlere aktarmaya çalıştığım “Hukukun Üstünlüğü Endeksinden” Türkiye aldığı “0.42 puan” ile listenin en son sıralarda yer almasını gösteren ilgili rapor görselini de bu haftaki yazımın içerisine eklemek isterim.
Ayrıyeten endeks kıymetlerinin son senelerda sistemli olarak düşüş kaydettiğine de dikkat çekmek isterim.
Hukukun Üstünlüğü Endeksi (Türkiye, 2015-2021)
Hukukun Üstünlüğü Endeksi (Ülke Sıralaması: 117/139)
Faktör Sıralaması (1): Türkiye, 2021
Faktör Sıralaması (2): Türkiye, 2021
Endeks kıymetini oluşturan ilgili faktörlere göz atıldığında rahatlıkla anlaşılacağı üzere Türkiye, devlet gücünün kullanmasında, şeffaf devlet anlayışında, temel hak ve özgürlüklerin kullanmasında, ceza hukuku uygulamalarında ve yasal uygulamalar kısımlarından çalışmada en düşük notları almıştır.
Hukuk ve Adalet istikametinden mevcut bu hal ve koşullar altında ülkenin ekonomik trendini de sizlere az yazı üzerinden bir kaç görsel ile özetlemek gerekirse izah etmeye çalışacağım.
Kişibaşı Yurtiçi GSYH ($) (2004-2020)
2013 yılında $12.580 düzeyine kadar yükselen kişibaşı gayri safi yurtiçi gelir ölçüsü, o tarihten bugüne kadar gösterdiği düşüş trendine 2022 yılı sonunda da kaldığı yerden devam edecektir.
Direkt Yabancı Yatırım (Net,Milyon$)
2005 yılından itibaren süratle yükselen direkt yabancı yatırımcı ölçüsü 2007 yılından itibaren azalış trendine girmiş, bilhassa 2018 yılından itibaren ise, yabancıya gayrimenkul satışları hariç tutulduğunda tamamiyle kurumuş durumdadır.
Portföy Yatırımları (Hisse Senedi & Tahvil)
Gerçek efektif döviz kurunun gelmiş olduğu düzey, Türk Lirası’nın son 40 yılın en düşük noktasında olduğumuz göstermektedir.
Gerçek Efektif Döviz Kuru Endeksi (2003-2022)
Son Kelam: Adaletin Olmadığı Yerde Ahlak ve Vicdan da Yoktur.
Kaynaklar
WJP Rule of Law Index Turkey Report;
worldjusticeproject.org
Dünya Adalet Projesi® (WJP), Dünya genelinde hukukun üstünlüğünü geliştirmek için bilgi üreten, farkındalık yaratan ve kozmik hukuk normalarını teşvik eden bağımsız, hayli disiplinli bir tertiptir. Bilindiği üzere herkese eşit bir biçimde işleyen hukuk devleti ülkelerde yolsuzluğu azaltır, yoksulluk ve rüşvetle çaba eder ve insanları büyük ve küçük tüm mümkün adaletsizliklerden korumaktadır. Bir yandan ekonomik kalkınmayı desteklerken öteki yandan da hesap verebilir bir idare anlayışı çerçevesinde temel haklara saygıyı destekleyen adalet, fırsat ve barış topluluklarının temelini oluşturmayı amaçlamaktadır.
Klasik olarak, hukukun üstünlüğü avukatların, savcıların ve yargıçların alanı olarak görülmüştür. Fakat günlük hayatımızda iktisat, güvenlik, haklar, adalet ve yönetişim sıkıntıları hepimizi derinden etkilemekte, herkes temelinde hukukun üstünlüğünün bir kesimi olarak yaşamaktadır. Bu ideolojiye dayanarak, WJP hukukun üstünlüğünü geliştirmek için epey disiplinli bir yaklaşım izlemektedir.
2006 yılında William H.Neukom tarafınca Amerikan Barolar Birliği’nin (ABA) bir başkanlık teşebbüsü olarak ve öbür 21 stratejik ortağın birinci takviyesiyle kurulan Dünya Adalet Projesi, bağımsız bir biçimde kar gayesi gütmeyen kuruluşa dönüşmüştür. 2009 yılında kurulan bu tertibin halihazırda ofisleri Washington DC, Seattle, Singapur ve Mexico City’de bulunmaktadır.
Hukukun üstünlüğü endeksinin oluşturulmasında izlenmekte olan temel yaklaşımı şöyle söz etmek mümkündür;
Dünya Adalet Projesi (WJP) kapsamında her yıl hazırlanan “Hukukun Üstünlüğü Endeksi” 139 ülkenin ulusal anketlerine dayalı olarak hazırlanan, 138.000’den çok hanehalkı ile 4.200 hukuk uzmanı tarafınca ölçülen ve dünya ölçeğinde genel kabul goren bağımsız bir çalışma niteliği taşımaktadır. Hukukun üstünlüğü teriminin genel kabul görmüş 4 kozmik prensibi bulunmaktadır.
Hesap Verebilirlik: Devlet Yetkilileri yahut Özel Kesim Temsilcileri mevcut maddelere göre sorumlu tutulmalıdır.
Adil Hukuk: Kanunlar açık bir biçimde, herkese istikrarlı ve eşit olarak uygulanır. İnsan haklarının yanı sıra mülkiyet, kontrat ve yordama ait hakları da sağlamalıdır.
Şeffaf Devlet: Devletin uhdesinde gerçekleşen tüm hareketler, maddelerin kabul edildiği, uygulandığı, karar verildiği ve uygulandığı tüm süreçler erişilebilir, adil ve verimli bir biçimde gerçekleştirilmelidir.
Erişilebilir ve Tarafsız Adalet: Adalet, erişilebilir, kâfi kaynaklara sahip ve hizmet ettikleri toplulukların yapısını yansıtan ehil, etik ve bağımsız temsilciler ve tarafsız hukuk temsilcileri tarafınca vaktinde sağlanmalıdır.
İşte özetlemek gerekirse üstte özetlemeye çalıştığım bu dört üniversal prensip, hukukun üstünlüğünün işleyen içeriğini oluşturmaktadır. Bu temel kurallar milletlerarası kabul görmüş genel standartlara ve normlara uygun olarak geliştirilmiştir.
Artık isterseniz hukukun üstünlüğü endeksinin içeriğini oluşturan temel faktörlerden ayrıntılıca bahsetmek isterim;
Hukukun Üstünlüğü Faktörleri:
WJP Hukukun Üstünlüğü Endeksi’nin puanları ve sıralamaları sekiz ana faktör etrafında düzenlenmiştir:
- Devlet Yetkilerine Ait Kısıtlamalar,
- Yolsuzluğun Olmaması,
- Şeffaf Hükümet,
- Temel Haklar,
- Sistem ve Güvenlik
- Yasal Uygulamalar,
- Kamu Hukuku
- Ceza Hukuku
1.1. Devletin Gücü Yasama tarafınca Faal Olarak Sonlandırılmıştır.
Bu faktör yasama organlarının uygulamada hükümet üzerinde tesirli denetimler ve nezaret yapma maharetine sahip olup olmadığını ölçer.
1.2. Devletin Gücü Yargı tarafınca Tesirli Olarak Sonlandırılmıştır.
Bu faktör yargının, hükümet üzerinde tesirli denetimler yapma konusunda uygulamada bağımsızlığa ve yeteneğe sahip olup olmadığını ölçmektedir.
1.3. Devletin Gücü Bağımsız Kontrol ve İnceleme ile Faal Olarak Sonlandırılmıştır.
Ulusal insan hakları kurumlarının yanı sıra denetçiler hükümet üzerinde tesirli denetimler ve nezaret yapma konusunda kâfi bağımsızlığa ve yeteneğe sahip olup olmadığına dair bulgular incelenmektedir.
1.4. Devlet Yetkilileri Suistimaller Karşısında Yaptırımlar Alabilmektedir.
Yürütme, yasama, yargı ve polisteki hükümet yetkililerinin resmi vazifesini berbata kullanma ve öbür ihlaller niçiniyle soruşturulup soruşturulmadığı, kovuşturulup cezalandırılmadığı ve cezalandırılıp cezalandırılmadığı ölçülmektedir.
1.5. Devletin Gücü Devlet Dışı Denetimlere de Tabidir.
Bağımsız bir medyanın, sivil toplum kuruluşlarının, siyasi partilerin ve bireylerin, rastgele bir yaptırım korkusu olmadan hükümet siyasetleri hakkında haber yapmak ve yorum yapmakta özgür olup olmadığını ölçmektedir.
1.6. Yetki Evresi Kanuna Tabi Olmalıdır.
Devlet vazifelilerinin Anayasa’da belirtilen yordam ve asıllara göre seçilip seçilmediğini yahut atandığını ölçmektedir. Seçimlerin yapıldığı yerlerde, oy pusulasına erişim, gözdağı vermeme ve seçim sonuçlarının kamuoyu tarafınca denetlenmesi dahil olmak üzere seçim sürecinin bütünlüğünü de ölçmektedir.
- Yolsuzluğun Olmaması
2.1. Devlet İdaresinde vazifeli Devlet Memurları Kamu Yetkilerini Özel Menfaatleri İçin Kullanmazlar.
Kamu hizmetlerinin sunumunda ve düzenlemelerin uygulanmasında rüşvet, gayri resmi ödemeler ve öbür teşviklerin yaygınlığını ölçer. Ayrıyeten, devlet ihaleleri ve imar işlerine ilişkin kontratların açık ve rekabetçi bir ihale süreciyle verilip verilmediğini ve yürütme organının çeşitli seviyelerindeki devlet nazaranvlilerinin kamu fonlarını zimmetine geçirmekten kaçınıp kaçınmadığını ölçmektedir.
2.2. Yargı Mensupları Devlet Yetkilerini Özel Menfaatleri İçin Kullanmazlar.
Yargıçların ve yargı bakılırsavlilerinin bakılırsavlerini yerine getirmek yahut süreçleri hızlandırmak için rüşvet istemekten ve almaktan kaçınıp kaçınmadıklarını ve yargı ve yargı kararlarının hükümet, özel çıkarları ve cürüm örgütleri tarafınca uygunsuz bir biçimde etkilenip etkilenmediğini ölçmektedir.
2.3. Polis ve Askeri Devlet Çalışanı Yetkilerini Özel Menfaatleri İçin Kullanmazlar.
Polis memurlarının ve ceza müfettişlerinin temel polis hizmetlerini yerine getirmek yahut cürümleri araştırmak için rüşvet istemekten ve kabul etmekten kaçınıp çekinmediklerini ve polis ve ordudaki devlet vazifelilerinin özel çıkarlar yahut cürüm örgütleri tarafınca uygunsuz bir biçimde etkilenip etkilenmediğini ölçmektedir.
2.4. Yasama Organlarında nazaranv Alan Devlet Memurları Yetkilerini Özel Menfaatleri İçin Kullanmazlar.
Yasama organı üyelerinin, siyasi iltimas yahut mevzuatta lehte oylar vermek karşılığında rüşvet yahut başka teşvikleri istemekten yahut kabul etmekten imtina edip etmediklerini ölçmektedir.
- Şeffaf Devlet
3.1. Yayınlanan Kanunlar ve Devlet Bilgileri
Temel kanunların ve yasal haklara ait ayrıntıların kamuya açık olup olmadığını, sade bir lisanda sunulup sunulmadığını ve tüm lisanlarda erişilebilir kılınıp kılınmadığını ölçer. Ayrıyeten, hükümet tarafınca basılı yahut çevrimiçi olarak yayınlanan ayrıntıların kalitesini ve erişilebilirliğini ve idari düzenlemelerin, mevzuat taslaklarının ve yüksek mahkeme kararlarının vaktinde kamuoyuna açıklanıp açıklanmadığını ölçmektedir.
3.2. Bilgi Alma Hakkı
Bir devlet kurumu tarafınca tutulan bilgi taleplerinin karşılanıp karşılanmadığı, bu taleplerin makul bir süre ortasında karşılanıp karşılanmadığı, verilen ayrıntıların yerinde ve eksiksiz olup olmadığı ve bilgi taleplerinin makul bir maliyetle ve rastgele bir fiyat ödemeden rüşvet ile karşılanıp karşılanmadığı ölçülmektedir. Ayrıyeten bireylerin bilgi edinme haklarının farkında olup olmadıklarını ve ilgili kayıtların talep üzerine kamuya açık olup olmadığını ölçer.
3.3. Sivil İştirak
Niyet ve söz, toplanma ve örgütlenme özgürlüklerinin ve hükümete dilekçe verme hakkının korunması da dahil olmak üzere sivil iştirak sistemlerinin aktifliğini ölçer. Ayrıyeten, insanların tasalarını çeşitli devlet nazaranvlilerine lisana getirip getiremeyeceklerini ve hükümet yetkililerinin toplumu etkileyen kararlar hakkında kâfi bilgi ve bildirimde bulunup bulunmadığını ölçer.
3.4. Şikayet Düzenekleri
İnsanların kamu hizmetlerinin sağlanması yahut devlet memurlarının yasal misyonlarını yerine getirirken performansları hakkında hükümete makul şikayetlerde bulunup bulunamayacaklarını ve hükümet yetkililerinin bu çeşit şikayetlere nasıl cevap verdiğini ölçer.
- Temel Haklar
4.1. Eşit Muamele ve Ayrımcılık Yapılmaması
Bireylerin, kamu hizmetleri, istihdam, mahkeme süreçleri ve adalet sistemi ile ilgili olarak sosyo-ekonomik statü, cinsiyet, etnik köken, din, ulusal köken, cinsel yönelim yahut cinsiyet kimliğine dayalı ayrımcılığa maruz kalıp kalmadığını ölçer.
4.2. Kişinin Ömür Hakkı ve Güvenliği Aktif Bir Biçimde Garanti Altındadır.
Polisin tutuklama ve sorgulama sırasında şüphelilere fizikî ziyan verip vermediğini ve siyasi muhaliflerin yahut medya mensuplarının makul olmayan aramalara, gözaltılarına, tutuklamalara, hapsedilmelere, tehditlere, makus muameleye yahut şiddete maruz kalıp kalmadığını ölçer.
4.3. Hukuksal Süreç ve Kuşkulu Hakları
Şüphelilerinin masumiyet karinesi ve keyfi tutuklama ve makul olmayan tutuklu yargılama özgürlüğü dahil olmak üzere temel haklarına hürmet gösterilip gösterilmediğine ait tedbirleri içermektedir. Ayrıyeten, süphelilerin kendilerine karşı kullanılan ispatlara erişip erişemeyeceklerini ve bunlara itiraz edip edemediklerini, makus muameleye maruz kalıp kalmadıklarını ve kendilerine kâfi hukuksal yardım sağlanıp sağlanmadığını da ölçer. Ayrıyeten, bir kabahatten mahkûm edildikten daha sonra mahpusların temel haklarına hürmet gösterilip gösterilmediğini ölçer.
4.4. Fikir ve Tabir Hürriyeti Aktif halde Garanti Altındadır.
Bağımsız ve özgür bir medyanın, sivil toplum kuruluşlarının, siyasi partilerin ve bireylerin, yaptırım korkusu olmadan hükümet siyasetleri hakkında haber yapmak ve yorum yapmakta özgür olup olmadığını ölçer.
4.5. Din ve İnanç Hürriyeti Aktif Bir Biçimde Garanti Altındadır.
Dini azınlıkların mensuplarının özgürce ve alenen ibadetlerini gerçekleştirerek, dini vecibelerini yerine getirip getiremediklerini ve dini inançlara uymayanların dini kanunlara tabi olmaktan korunup korunmadığını ölçer.
4.6. Bilinmeyen Müdahaleye Karşılık Kapalılık ve Özgürlük Faal Bir Halde Garanti Altındadır.
Polisin yahut başka devlet nazaranvlilerinin müsaadesiz fizikî aramalar yapıp yapmadığını yahut isimli müsaade olmaksızın özel bireylerin elektronik irtibatlarını engellediğini ölçer.
4.7. Toplantı ve Şov Özgürlüğü Hakkı Aktif Olarak Garanti Altındadır.
İnsanların rastgele bir yaptırım korkusu olmadan şov ve toplantılarına özgürce katılıp katılamayacağını, siyasi örgütlere katılıp katılamayacağını, barışçıl halk şovları düzenleyip imzalayamayacağını ve hükümet siyasetlerine ve hareketlerine karşı görüşlerini tabir edip edemediğini ölçer.
4.8. Temel Çalışma Hakkı Aktif Bir Biçimde Garanti Altındadır.
Sendikal hak ve özgürlükler ile toplu kontrat hakları, istihdama ait rastgele bir ayrımcılığın olmaması ve zorla çalıştırma ve çocuk emekçi çalıştırmama dahil olmak üzere temel personel haklarının aktif bir biçimde uygulanmasını ölçer.
- Tertip ve Güvenlik
5.1. Hata Faal Bir Biçimde Denetim Edilir.
Cinayet, adam kaçırma, hırsızlık, silahlı soygun ve haraç dahil yaygın cürümlerin yaygınlığını ve ayrıyeten insanların topluluklarındaki genel güvenlik algılarını ölçer.
5.2. Sivil Çatışma Tesirli Olarak Sonludur.
İnsanların silahlı çatışma ve terörden faal bir biçimde korunup korunmadığını ölçer.
5.3. Beşerler şahsi Şikayetlerini Çözmek İçin Şiddete Başvurmazlar.
İnsanların kendi ortalarındaki uyuşmazlıkları çözmek için yahut hükümetten tazminat istemek için yıldırma yahut şiddete başvurup başvurmadıklarını ve insanların devlet şiddetinden uzak olup olmadığını ölçer.
- Yasal Uygulamalar
6.1. Devlet Kanunları Faal Bir Biçimde Uygulanmaktadır.
Çalışma, etraf, halk sıhhati, ticari ve tüketiciyi muhafaza düzenlemeleri üzere hükümet düzenlemelerinin faal bir biçimde uygulanıp uygulanmadığını ölçer.
6.2. Devlet Kanunları Rastgele Bir Baskı Olmaksızın Aktif Bir Formda Uygulanmaktadır.
Maddelerin uygulanmasının rüşvete yahut özel çıkarların uygunsuz tesirine tabi olup olmadığına ve müsaade ve ruhsatların verilmesi ve kamu sıhhat hizmetlerinin yönetimi üzere kamu hizmetlerinin rüşvet yahut öbür teşvikler olmaksızın sağlanıp sağlanmadığına ait önlemleri kapsamaktadır.
6.3. İdari Süreçler Makul Münasebet Harici Gecikmesiz Gerçekleşmektedir.
Ulusal ve lokal seviyede idari süreçlerin makul olmayan bir gecikme olmaksızın yürütülüp yürütülmediğini ölçer.
6.4. Süreç Boyunca İdari Gelişmelere Hürmet Gösterilmektedir.
Etraf, vergi ve iş gücü üzere konularda ulusal ve mahallî makamlar tarafınca yürütülen idari süreçlerde hukuka uygun süreçlere uyulup uyulmadığını ölçer.
6.5. Devlet Yasal Süreç Tamamlanmadan ve Makul Tazminat Sağlanmadan Kamulaştırma Yapamaz.
Devletin şahısların ve şirketlerin mülkiyet haklarına hürmet gösterip göstermediğini, özel mülkiyete yasadışı el koymaktan kaçınıp kaçınmadığını ve mülkün yasal olarak kamulaştırıldığı durumlarda kâfi tazminat sağlayıp sağlamadığını ölçer.
- Kamu Hukuku
7.1. Beşerler Yargıya Erişebilir ve Yararlanabilir.
İnsanların mevcut hukuk yollarından haberdar olup olmadıkları da dahil olmak üzere, mahkemelerin erişilebilirliğini ve karşılanabilirliğini ölçer; yasal tavsiye ve temsile erişebilir ve bunu karşılayabilir; ve makul olmayan fiyatlar ödemeden, makul olmayan tarz ve pürüzlerle müsabakadan yahut fizikî yahut dilsel pürüzlerle müsabakadan mahkeme sistemine erişebilir.
7.2. Kamu Hukuku Adalet İstikametinde Ayrımcılık Yapmaz.
Kamu adalet sisteminin uygulamada sosyo-ekonomik statü, cinsiyet, etnik köken, din, ulusal köken, cinsel yönelim yahut cinsiyet kimliği temelinde ayrımcılık yapıp yapmadığını ölçer.
7.3. Kamu Hukuku Yolsuzluk İçermez.
Kamu adalet sisteminin rüşvetten ve özel çıkarların uygunsuz tesirinden arınmış olup olmadığını ölçer.
7.4. Kamu Hukuku Devletin Uygunsuz Tesirlerinden Bağımsızdır.
Kamu adalet sisteminin uygunsuz hükümet yahut siyasi tesirden arınmış olup olmadığını ölçer.
7.5. Kamu Hukuku Makul Dışı Gecikmelere Tabi Değildir.
Hukuk yargılamalarının vaktinde yürütülüp yürütülmediğini ve kararların makul olmayan bir gecikme olmaksızın vaktinde üretilip üretilmediğini ölçer.
7.6. Kamu Hukuku Faal halde Uygulanır.
Kamu yargı kararlarının ve kararlarının pratikte uygulanmasının aktifliğini ve vakit içindemasını ölçer.
7.7. Alternatif Uyuşmazlık ve Tahlil Yolları Erişilebilir, Tarafsız ve Tesirlidir.
Alternatif uyuşmazlık tahlil sistemlerinin uygun maliyetli, verimli, uygulanabilir ve yolsuzluktan uzak olup olmadığını ölçer.
- Ceza Hukuku
8.1. Cezai Soruştura Sistemi Faaldir.
Faillerin aktif bir biçimde yakalanıp suçlanmadığını ölçer. Ayrıyeten polisin, müfettişlerin ve savcıların kâfi kaynaklara sahip olup olmadıklarını, yolsuzluktan ari olup olmadıklarını ve bakılırsavlerini uzman bir biçimde yerine getirip getirmediklerini ölçer.
8.2. Ceza Kararları Vaktinde ve Tesirli Gerçekleşir.
Faillerin aktif bir biçimde kovuşturulup cezalandırılmadığını ölçer. Ayrıyeten, ceza yargıçlarının ve öbür yargı vazifelilerinin uzman olup olmadıklarını ve süratli kararlar üretip üretmediklerini ölçer.
8.3. İnfaz Sistemi Ceza Davranışlarının Azaltılmasında Tesirlidir.
Ceza infaz kurumlarının inançlı olup olmadığını, mahpusların haklarına hürmet gösterip göstermediğini ve yeniden hata işlemeyi önlemede tesirli olup olmadığını ölçer.
8.4. Ceza Sistemi Tarafsızdır.
Polis ve ceza yargıçlarının tarafsız olup olmadıklarını ve uygulamada sosyo-ekonomik statü, cinsiyet, etnik köken, din, ulusal köken, cinsel yönelim yahut cinsiyet kimliği temelinde ayrımcılık yapıp yapmadıklarını ölçer.
8.5. Ceza Sistemi Yolsuzluğa Karışmamıştır.
Polisin, savcıların ve yargıçların rüşvetten ve cürüm örgütlerinin uygunsuz tesirinden arınmış olup olmadığını ölçer.
8.6. Ceza Sistemi Devlet Müdahalelerinden Bağımsızdır.
Ceza adalet sisteminin hükümetten yahut siyasi tesirden bağımsız olup olmadığını ölçer.
8.7. Türel Süreç ve Sanık Hakları
Şüphelilerin masumiyet karinesi ve keyfi tutuklama ve makul olmayan tutuklu yargılama özgürlüğü dahil olmak üzere temel haklarına hürmet gösterilip gösterilmediğine ait tedbirleri içermektedir. Ayrıyeten, kabahat zanlılarının kendilerine karşı kullanılan ispatlara erişip erişemeyeceklerini ve bunlara itiraz edip edemediklerini, makûs muameleye maruz kalıp kalmadıklarını ve kendilerine kâfi tüzel yardım sağlanıp sağlanmadığını da ölçer. Ayrıyeten, bir kabahatten mahkûm edildikten daha sonra mahpusların temel haklarına hürmet gösterilip gösterilmediğini ölçer.
Hukukun Üstünlüğü Endeksi (Türkiye: 0.42 puan)
Buraya kadar tüm bilgileri ile sizlere aktarmaya çalıştığım “Hukukun Üstünlüğü Endeksinden” Türkiye aldığı “0.42 puan” ile listenin en son sıralarda yer almasını gösteren ilgili rapor görselini de bu haftaki yazımın içerisine eklemek isterim.
Ayrıyeten endeks kıymetlerinin son senelerda sistemli olarak düşüş kaydettiğine de dikkat çekmek isterim.
Hukukun Üstünlüğü Endeksi (Türkiye, 2015-2021)
Hukukun Üstünlüğü Endeksi (Ülke Sıralaması: 117/139)
Faktör Sıralaması (1): Türkiye, 2021
Faktör Sıralaması (2): Türkiye, 2021
Endeks kıymetini oluşturan ilgili faktörlere göz atıldığında rahatlıkla anlaşılacağı üzere Türkiye, devlet gücünün kullanmasında, şeffaf devlet anlayışında, temel hak ve özgürlüklerin kullanmasında, ceza hukuku uygulamalarında ve yasal uygulamalar kısımlarından çalışmada en düşük notları almıştır.
Hukuk ve Adalet istikametinden mevcut bu hal ve koşullar altında ülkenin ekonomik trendini de sizlere az yazı üzerinden bir kaç görsel ile özetlemek gerekirse izah etmeye çalışacağım.
Kişibaşı Yurtiçi GSYH ($) (2004-2020)
2013 yılında $12.580 düzeyine kadar yükselen kişibaşı gayri safi yurtiçi gelir ölçüsü, o tarihten bugüne kadar gösterdiği düşüş trendine 2022 yılı sonunda da kaldığı yerden devam edecektir.
Direkt Yabancı Yatırım (Net,Milyon$)
2005 yılından itibaren süratle yükselen direkt yabancı yatırımcı ölçüsü 2007 yılından itibaren azalış trendine girmiş, bilhassa 2018 yılından itibaren ise, yabancıya gayrimenkul satışları hariç tutulduğunda tamamiyle kurumuş durumdadır.
Portföy Yatırımları (Hisse Senedi & Tahvil)
Gerçek efektif döviz kurunun gelmiş olduğu düzey, Türk Lirası’nın son 40 yılın en düşük noktasında olduğumuz göstermektedir.
Gerçek Efektif Döviz Kuru Endeksi (2003-2022)
Son Kelam: Adaletin Olmadığı Yerde Ahlak ve Vicdan da Yoktur.
Kaynaklar
WJP Rule of Law Index Turkey Report;
WJP Rule of Law Index
Explore rule of law rankings for 142 countries in the WJP Rule of Law Index